Obok analogicznej do niego pod względem funkcji zabudowy Rakoniewic, Zdun, Władysławowa, Wschowy czy Kargowej stanowi historyczne świadectwo okresu preindustrialnego w Wielkopolsce.

Historia

Turek po raz pierwszy wymieniony został w bulli papieża Innocentego II wydanej w 1136 r. jako własność arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. 25 kwietnia 1341 r. Turek uzyskał z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława prawa miejskie. W dokumencie wydanym przez króla Kazimierza Wielkiego w 1357 r., potwierdzającym zwierzchność arcybiskupów gnieźnieńskich nad miastem, w mieście odnotowane jest istnienie rynku. Na pocz. XVI w. miasto posiadało 143 domy z 8000 mieszkańcami. W 1523 r. na skutek pożaru spłonęła większość zabudowy miasta. Po utracie niepodległości przez Rzeczpospolitą, dekretem władz pruskich z 28 lipca 1796 r. konfiskującym dobra kościelne na rzecz państwa, Turek przestaje być własnością arcybiskupów gnieźnieńskich. Po krótkotrwałym okresie niepodległości w epoce Księstwa Warszawskiego (1807-1812) miasto Turek wraz pobliskimi mu wschodnimi terenami Wielkopolski zostało decyzją Kongresu Wiedeńskiego włączony do podległego personalnie cesarstwu rosyjskiemu Królestwa Polskiego, a po jego likwidacji w 1832 r. — bezpośrednio do Imperium Rosyjskiego jako jego część. W 1817 r. na 129 budynków w mieście przypadało 66 gospodarstw rolnych, a tylko 3 domy były murowane. W kolejnych latach rolniczy charakter miasta uległ szybkiej zmianie — w latach 1824-1826 wzniesiono 80 nowych murowanych domów, w związku z masowym osiedlaniem się w nim (podobnie jak w innych okolicznych miejscowościach mikroregionu) tkaczy imigrujących z Saksonii oraz Czech na zaproszenie rządu Królestwa Polskiego. Ich budowę poprzedziło, projektowane od 1820 roku, rozplanowanie w Turku nowych dzielnic miejskich — Pólka oraz Nowego Świata,. W 1823 r. opracowany został plan regulacyjny dla nowych dzielnic. Rozwój przemysłu włókienniczego we wsch. części Królestwa Polskiego wpłynął na rozwój gospodarczy i przestrzenny Turku, a także zwiększenie jego ludności. Między 1817 a 1826 r. liczba mieszkańców wzrosła ponad dwu i pół krotnie. W 1830 r. mieszkańcy konfesji protestanckiej stanowili jedną piątą część ludności miasta. W l. 1849-1857 r. wzniesiony został dla nich wg proj. arch. Henryka Marconiego kościół ewangelicki. Wcześniej, bo już w 1822 r. założono w Turku cmentarz ewangelicki.

W latach 1824-1826 w obrębie historycznych dzielnic Półko i Nowy Świat wzniesiono 80 domów tkackich, spośród których 20 było budynkami murowanymi. Mino że w kolejnych dziesięcioleciach ulegały one remontom i przebudowom, a samo rzemiosło tkackie utraciło swój rozmach z powodu następujących kryzysów, przestrzeń urbanistyczna dzielnic tkackich pozostała zachowana po dzień dzisiejszy.

O świetności turkowskiego rzemiosła tkackiego niech świadczy anegdota historyczna dotycząca postoju cara Aleksandra I (1877-1825) i jego żony w mieście, podczas którego cesarzowa miała zakupić chusty i obrusy u miejscowego rzemieślnika Ulbricha, uznawanego wówczas za najlepszego tkacza artystycznego w Polsce.

Opis

Zespół domów tkackich w Turku położony jest w zach. części miasta, na wsch. od jego założenia średniowiecznego. W chwili obecnej są to domy położone przy ul. Kaliskiej (dawna dzielnica Nowy Świat) oraz równoległej do niej ul. Żeromskiego (Pólko) na odcinku od ul. Mickiewicza do ul. Sportowej. Ten ciąg stosunkowo jednolitej zabudowy parterowej, przy ul. Kaliskiej poprzerywany jest budynkami użyteczności publicznej (zespół budynków poczty), współczesnymi im oraz wzniesionymi w czasach późniejszych (budynek cechu rzemiosł, urząd miasta i starostwo powiatowe). Dwa pasy jezdni rozdzielone są zielenią nasadzoną wzdłuż ulicy jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym. Jeszcze wcześniej, bo już pod koniec XIX w. w związku z funkcją ul. Kaliskiej jako drogi wylotowej do Kalisza i Konina, dawne domy tkaczy adaptowane były na cele mieszkalne, handlowe czy rzemieślnicze. Z kolei zabudowa ul. Żeromskiego na wspomnianym odcinku ma bardziej jednolity i pierwotny charakter, wynikający zapewne z jej peryferyjnego z porównaniu z ul. Kaliską położenia. Domy tkaczy wzniesione zostały na zaplanowanych w 1823 r. charakterystycznych podłużnych działkach według projektów typowych, różniących się między sobą nieznacznymi wariantami. Z założenia były to budynki dwurodzinne mieszczące dwa mieszkania z warsztatami. Usytuowane są kalenicowo i przylegają do ulicy. Są to budynki murowane z cegły i otynkowane, wzniesione na planie prostokąta o wymiarach 15 na 8 metrów, parterowe, kryte wysokim dachem dwuspadowym lub naczółkowym, pięcioosiowe, z sienią przelotową na osi głównej, rozdzielającą położone po obu jej stronach mieszkania. Fasady domów dekorowane są klasycyzującymi detalami (np. płytkimi ryzalitami czy boniowaniem), nieznacznie je różnicującymi. Dostęp do położonych za nimi działek, wykorzystywanych w przeszłości do suszenia długich pasów tkanin, zapewniają wjazdy położone między poszczególnymi domami — najczęściej przy ich szczycie wschodnim. Poszczególne ogrody stykają się ze sobą, tworząc w obrębie kwartałów rozległe bloki zieleni.

Dziedzictwo tkackie wschodniej Wielkopolski jest tematem stałej wystawy zatytułowanej „Domy Tkaczy” w Muzeum Miasta Turku im. Józefa Mehoffera (dawnego Muzeum Rzemiosła Tkackiego), prezentującej wystrój i wyposażenie tzw. izby czarnej oraz izby białej w typowym domu tkackim. Ponadto Muzeum jest organizatorem cyklicznego triennale: Ogólnopolskiego Konkursu Nieprofesjonalnej Twórczości Tkackiej.

Zespół domów tkaczy dostępny dla zwiedzających z zewnątrz.

Muzeum Miasta Turku im. Józefa Mehoffera (Plac Wojska Polskiego 1, 62-700 Turek, tel. 632 223 086, email:turystyka@muzeum.turek.pl) czynne jest w dni: Wt - Pt: 8.00 - 18.30, So-Nd: 10.00 - 14.00; w okresie wakacyjnym (lipiec, sierpień): Pn - Pt: 8.00-15.30, So-Nd: 10.00-14.00. Informacja turystyczna: Pn: 8.00-15.30; Wt-Pt: 8.00-18.30, So-Nd: 10.00-14.00; w okresie wakacyjnym (lipiec, sierpień): Pn - Pt: 8.00-15.30, So-Nd: 10.00 - 14.00

oprac. Tomasz Łuczak, 16-11-2015 r.