W jego twórczo przetworzoną architekturę neogotyku wiślano-bałtyckiego wpisane zostały wystrój i wyposażenie wnętrza stanowiące opus magnum twórczości prof. Józefa Mehoffera, uznanego krakowskiego modernisty. Z punktu widzenia historii kościół ten jest manifestem żywotności polskiego katolicyzmu II Rzeczpospolitej - wielkiego zaangażowania w jego powstanie wiernych, bez którego realizacja tak spektakularnego dzieła nie byłaby możliwa.

Historia

Turek po raz pierwszy wymieniony został w bulli papieża Innocentego II wydanej w 1136 r. jako własność arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. 25 kwietnia 1341 r. Turek uzyskał z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława prawa miejskie. W dokumencie wydanym przez króla Kazimierza Wielkiego w 1357 r., potwierdzającym zwierzchność arcybiskupów gnieźnieńskich nad miastem, w mieście odnotowane jest istnienie rynku. Na pocz. XVI w. miasto posiadało 143 domy z 8000 mieszkańcami. W 1523 r. na skutek pożaru spłonęła większość zabudowy miasta. W poł. XVI w. przy szpitalu parafialnym wzniesiona została drewniana kaplica pw. Świętego Ducha, zniszczona na skutek pożaru na początku XVIII w., odbudowana ok. 1733 r. i ostatecznie rozebrana w 1836 roku. Po utracie niepodległości przez Rzeczpospolitą, dekretem władz pruskich z 28 lipca 1796 r. konfiskującym dobra kościelne na rzecz państwa, Turek przestaje być własnością arcybiskupów gnieźnieńskich. Po krótkotrwałym okresie niepodległości w epoce Księstwa Warszawskiego (1807-1812) Turek wraz pobliskimi mu wschodnimi terenami Wielkopolski został decyzją Kongresu Wiedeńskiego włączony do podległego personalnie cesarstwu rosyjskiemu Królestwa Polskiego, a po jego likwidacji w 1832 r. — bezpośrednio do Imperium Rosyjskiego jako jego część. W 1817 r. na 129 budynków w mieście przypadało 66 gospodarstw rolnych. W kolejnych latach rolniczy charakter miasta uległ szybkiej zmianie (w latach 1820-1826 wzniesiono 80 nowych murowanych domów), w związku z masowym osiedlaniem się w nim (podobnie jak w innych okolicznych miejscowościach mikroregionu) tkaczy imigrujących z Saksonii oraz Czech. Rozwój przemysłu włókienniczego we wsch. części Królestwa Polskiego wpłynął na rozwój gospodarczy i przestrzenny Turku. Utworzono jego nowe dzielnice (Pólko oraz Nowy Świat) zabudowane charakterystycznymi, zachowanymi po dzień dzisiejszy domami tkaczy. Między 1817 a 1826 r. ponad dwu i pół krotnie wzrosła liczba jego mieszkańców. W 1830 r. protestanccy mieszkańcy konfesji ewangelicko-augsburskiej stanowili jedną piątą część ludności Turku. W 1822 r. założono dla nich osobny cmentarz, w 1827 r. powołano filię gminy ewangelickiej we Władysławowie, a w 1849 r. wzniesiony został wg proj. arch. Henryka Marconiego kościół ewangelicki. Nawiedzające miasto w latach 1830-1893 epidemie cholery doprowadziły do przejściowego spadku liczby jego ludności. W 1860 r. miasto liczyło już ponad cztery tys. mieszkańców, z czego znaczący odsetek stanowili obok protestantów Żydzi. Przeprowadzona przez władze pruskie sekularyzacja miasta umożliwiła bowiem osiedlanie się w nim ludności żydowskiej (do 1776 r. było to zabronione). W 1875 r. wzniesiona została w Turku synagoga. W 1867 r. Turek stał się siedzibą powiatu, a w 1872 r. w pn. pierzei jego rynku wybudowano ratusz wg projektu Henryka Marconiego. W 1908 r. produkcję rozpoczyna pierwsza fabryka włókiennicza założona przez braci Millerów. W 1916 r. miasto uzyskuje połączenie kolejowe z Kaliszem. Po odzyskaniu niepodległości powiat turecki zostaje włączony do woj. łódzkiego, po reformie administracyjnej w 1938 r. - przeniesiony do woj. poznańskiego. W czasie II wojny światowej w ramach szerszej antypolskiej polityki niemieckiej ok. 5000 Żydów z Turku zostaje osadzonych w getcie miejskim, w 1941 r. przeniesionych do getta w pobliskim Czachulcu (jedno z nielicznych żydowskich gett wiejskich w okupowanej przez Niemców Europie), a następnie masowo wymordowanych w niemieckim obozie zagłady Kulmhof (Chełmno nad Nerem). Odkrycie złóż węgla brunatnego w okolicy Turku w 1959 r., rozpoczęcie jego eksploatacji i budowa miejscowej elektrowni doprowadziły w 2. poł. XX w. do dynamicznego rozwoju miasta i wzrostu jego mieszkańców.

Pierwszy kościół parafialny w Turku pw. św. Jana Chrzciciela był budynkiem drewnianym, istniejącym zapewne już w XII wieku. Został spalony w czasie najazdu Krzyżaków na miasto w 1331 r. albo w 1383 r. w związku z toczącą się w Wielkopolsce wojną domową po śmierci Ludwika Węgierskiego. Kolejny kościół, murowany z cegły, spłonął w 1813 roku, a następnie do 1816 r. został odbudowany z wykorzystaniem dolnej partii zachowanych murów. Około 1825 r. rozebrano położoną w jego sąsiedztwie od pn. kaplicę publiczną pw. św. Leonarda. Ponieważ odbudowa kościoła przeprowadzona została niedbale i bez uwzględnienia uszkodzeń zachowanej konstrukcji wywołanych pożarem, 23 grudnia 1839 r. doszło do katastrofy budowlanej: zawaliła się wieża oraz część korpusu kościoła. Odbudowano go ponownie do 1844 r., rezygnując tym razem z odtworzenia wieży w części zach. na rzecz neogotyckiej fasady z flankującymi ja wieżyczkami. W 1875 r. na pd. od świątyni założono reprezentacyjny skwer istniejący do czasów obecnych. Ze względu na wzrost liczby parafian w końcu XIX w. podjęta została decyzja o wzniesieniu nowego kościoła na drodze rozszerzenia i przebudowy istniejącego. Pierwotny projekt wykonany został przez uznanego architekta warszawskiego Konstantego Wojciechowskiego, a następnie przekształcony przez jego syna, Jarosława, który od 1908 r. pełnił ponadto nadzór budowlany nad nowym kościołem. Prace rozpoczęto w 1904 r. od wyburzenia znacznej części starego kościoła. Po przestoju wywołanym w 1906 r. katastrofą budowlaną, w 1908 r. wznowiono prace muratorskie. Budowę zakończono w 1910 r., jednak prace wykończeniowe prowadzone były do 1916 roku. W 1924 r. został konsekrowany pod nowym wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa. W latach 1932-1937 jego wnętrze wypełnione zostało dziełami prof. Józefa Mehoffera: m. in. polichromią, witrażami w prezbiterium i kaplicach bocznych, stallami oraz stacjami drogi krzyżowej. Wyposażenie świątyni ufundowane zostało przez turkowskie zgromadzenia cechowe oraz poszczególnych parafian z miasta oraz okolicznych wsi. W czasie II wojny światowej na skutek decyzji władz niemieckich kościół był użytkowany jako przejściowe miejsce pobytu osiedlanych w Wielkopolsce Niemców czarnomorskich, co doprowadziło do profanacji i dewastacji jego wnętrza. Z jego wyposażenia zrabowana została wówczas monstrancja oraz jedna ze stacji drogi krzyżowej Mehoffera. Po zakończeniu wojny w kościele przeprowadzono szereg prac remontowych. Między innymi w transepcie kościoła zainstalowano witraże wykonane w firmie Józefa Powalisza z Poznania w latach 1958-1965. W latach 1976-1978 wnętrze kościoła zaadoptowano do liturgii posoborowej oraz wyposażono je w nowe ławki i konfesjonały. Ponadto Henryk Domurat z Poznania przeprowadził wówczas konserwację polichromii Mehoffera. Kolejne prace konserwatorskie podjęto nad nią pod kierunkiem dr Ewy Roznerskiej-Świerczewskiej z Torunia PANI w 2003. W latach 1982-1985 dach kościoła został pokryty blachą miedzianą położoną na dębowych deskach.

Opis

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa położony jest na rozległym placu na pd. wsch. od rynku. Od pd. przylega do niego zadrzewiony skwer. Orientowana świątynia została wzniesiona z cegły na podmurówce z granitu polnego w stylu neogotyku wiślano-bałtyckiego na planie krzyża łacińskiego. Kościół jest trójnawową bazyliką z transeptem i trójbocznie zamkniętym prezbiterium, do którego pn. i pd. boków przylegają dwie kaplice, a od wsch. — dwukondygnacjowa pięcioboczna zakrystia z prowadzącymi do niej dwoma trapezowatymi korytarzykami. Dwuspadowe wspólne dachy nawy, transeptu i prezbiterium oraz pulpitowe dachy naw bocznych pokryte są blacha miedzianą. Skrzyżowanie połaci nawy, transeptu i prezbiterium akcentuje wysoka wieżyczka na sygnaturkę. Ściany zewnętrzne kościoła, spięte są wielouskokowymi szkarpami, a jego wnętrze oświetlają wysokie ostrołukowe okna. Najbardziej bogata pod względem struktury jej dekoracji, wykorzystującej atrybuty neogotyku wiślano-bałtyckiego, jest fasada zach. kościoła z trzema ostrołukowymi portalami w przyziemiu tworzącymi wejście do kościoła, flankowana dwiema asymetrycznymi wieżami. Wyższa i smuklejsza z nich nakryta jest iglicowym hełmem zwieńczonym dekoracyjnym kwiatonem. Do czteroprzęsłowego korpusu nawy od zach. przylega wsparty na ostrołukowej arkadzie chór muzyczny, a od wsch. transept o dwuprzęsłowych ramionach oraz trójbocznie zamknięte prezbiterium. Nawę główną od bocznych wydzielają ostrołukowe arkady. Wnętrze nakryte jest ozdobnymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, gwiaździstymi oraz sieciowym w prezbiterium. Imponujący wystrój i wyposażenie wnętrza w głównej mierze jest owocem spójnej i bardzo efektownej koncepcji artystycznej prof. Józefa Mehoffera. Uwagę zwracają przede wszystkim wykonane przez niego osobiście polichromie prezbiterium, przedstawiające Chrystusa na bocznych ścianach jako Ogrodnika, Pielgrzyma, Dobrego Pasterza, Oblubieńca oraz nad ołtarzem głównym — jako Króla Wszechświata ustanawiającego Eucharystię, a także transeptu i sklepienia chóru muzycznego o formie drzewa dekorowanego chórem ptaków dyrygowanego przez anioła. Pozostałe partie polichromii obejmujące łącznie ponad 3 tys. metrów kwadratowych wykonane zostały przez uczniów Mehoffera. Kolejnym przykuwającym uwagę elementem wnętrza są imponujące witraże Mehoffera wykonane w Zakładzie Witrażów Żeleńskiego w Krakowie, a zainstalowane w prezbiterium oraz jego kaplicach bocznych: m. in. „Zwiastowanie”, Matka Boska Bolesna”, „Matka Boska Gromniczna” i „Matka Boska Różańcowa” oraz nawiązujące do nich stylistycznie witraże Stanisława Powalisza z lat 50-tych XX w. w transepcie. Architektoniczny neogotycki ołtarz główny wzniesiony w pocz. lat 20-tych XX w. został przekształcony wg proj. Mehoffera i pozłocony w 1938 roku. W transepcie umieszczone zostały ołtarze boczne: Matki Boskiej Częstochowskiej z 1912 r. (przekształcony przez Mehoffera w l. 30-tych i ozdobiony obrazem jego autorstwa) oraz św. Józefa z 1927 r. (przekomponowany wg koncepcji Mehoffera w 1948 roku). Kolejnym dziełem Mehoffera jest cykl obrazów Drogi Krzyżowej nawiązujący do analogicznego cyklu wykonanego przez niego w latach 1933-1946 dla kościoła franciszkanów w Krakowie. Ponadto spośród wyposażenia wnętrza na uwagę zasługuje neogotycka ambona wykonana przez M. Kroczewskiego z Warszawy. Otoczenie kościoła wyznacza ogrodzenie murowane z kamienia polnego i cegły pochodzącej z rozbiórki rozebranego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela.

Kościół dostępny dla zwiedzających z zewnątrz.

oprac. Tomasz Łuczak, 24-12-2015 r.