Świątynia w Tumie jest zabytkiem o szczególnym znaczeniu dla kultury i dziedzictwa polskiego. Należy do najważniejszych realizacji w stylu romańskim oraz związana jest z doniosłymi wydarzeniami z historii Polski.

Jej architekturę cechuje zróżnicowanie układu przestrzennego oraz wyjątkowa skala, archikolegiata jest bowiem największą zachowaną świątynią romańską w Polsce powstałą w XII w.

Szczególna wartość budowli tkwi ponadto w wystroju i wyposażeniu wnętrza. Pierwszoplanowe miejsce w historii plastyki romańskiej zajmuje bogato rzeźbiony portal północny, będący najstarszym i najwybitniejszym przykładem rzeźby portalowej w Polsce obok realizacji z opactwa w Czerwińsku i nieistniejącego już opactwa św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu. Tumski portal powstał w latach 70. XII w., a jego antykizująca forma nosi znamiona sztuki północnych Włoch, południowej Francji i Nadrenii.

Kolejnym unikatem przetrwałym w murach archikolegiaty są dwunastowieczne polichromie z absydy zachodniej. Pod względem rozmiarów, jest to największe zachowane malowidło romańskie w Polsce. Wyjątkowa jest także jego apokaliptyczna tematyka sięgająca tradycji malarstwa karolińskiego.

Do skarbów świątyni należą ponadto cenne zabytki ruchome: kamienny fragment, prawdopodobnie części ołtarza z XII w. z płaskorzeźbionym przestawieniem Chrystusa Pantokratora, jeden z najstarszych w Polsce kielichów z pateną z motywem Manus Dei, srebrny krzyż z 2-3 ćw. XII w., pierścień arcybiskupi (?) z ametystem.

Archikolegiata w Tumie, to także miejsce związane z istotnymi wydarzeniami oraz postaciami historycznymi. Jej budowę zainicjowano w jednym z najważniejszych ówczesnych ośrodków władzy, prawdopodobnie, w celu legitymizacji środowiska popierającego książąt dzielnicowych (synów Bolesława Krzywoustego i Salomei z Bergu) w walce o prymat z Władysławem II. Skala podjętych prac nad tak imponującą, jak na owe czasy budowlą może mieć wytłumaczenie w próbie dorównania katedrze krakowskiej w wymiarze prestiżowo-symbolicznym. 

Świątynia odegrała doniosłą rolę w polityce, jako świadek łęczyckich zjazdów dostojników świeckich i duchownych podejmujących szeroką problematykę polityczno-ustrojową i gospodarczo-kulturową. Na zjeździe w 1180 r. zniesiono prawo senioratu i ustanowiono sukcesję tronu w linii Kazimierza Sprawiedliwego, książę poczynił też ustępstwa wobec dóbr kościelnych, natomiast, podczas synodu z 1285 r. zwołanego przez arcybiskupa Józefa Świnkę podjęto kroki zapobiegające wzrostowi wpływów niemieckich na Kościół w Polsce. Dziś, debaty te uznaje się za pierwociny parlamentaryzmu w Polsce.

Historia

Dzieje miejsca, w którym w 1161 r. ukończono budowę kolegiaty sięgają czasów nieudokumentowanych źródłami pisanymi. Oprócz reliktów klasztoru benedyktynów, na których wznosi się świątynia, odkryto tu ślady wcześniejszego osadnictwa. Wiadomo, że okolica Tumu chętnie zasiedlana przez człowieka na przestrzeni tysięcy lat ma stanowiska, z których najstarsze sięgają czasów paleolitu środkowego.

Budowę archikolegiaty wiąże się z arcybiskupem gnieźnieńskim Jakubem ze Żnina. Prace finansował także arcybiskup Jan Gryfita (Janik).

Świątynię konsekrowano w 1161 r. a na uroczystości przybyli najwyżsi rangą goście: Bolesław Kędzierzawy, Henryk Sandomierski, Kazimierz Sprawiedliwy oraz biskupi: krakowski, wrocławski, mazowiecki, kruszwicki.

W murach archikolegiaty odbywały się synody łęczyckie, z których pierwszy miał miejsce w 1180 r., a ostatni w 1547 r. Na przestrzeni kilkuset lat kościół padał ofiarą najazdów obcych wojsk, niejednokrotnie też odpierał ataki dzięki ufortyfikowanej zabudowie. W 1241 r. Tatarzy ominęli Tum, niszczyli go natomiast Litwini (1294 r.), Krzyżacy (1331 r.) oraz Szwedzi (1705 r.), kilkukrotnie także płonął. Ostatnie zniszczenia miały miejsce w czasie II wojny światowej. Podczas bitwy nad Bzurą kościół ostrzeliwano, spłonął wówczas dach, uszkodzeniu uległa wieża północna.

Do połowy XIV w. świątynia pozostawała istotnym ośrodkiem życia religijnego, kulturalnego i edukacyjnego, a gród - ważnym miejscem obronnym i rezydencjonalną siedzibą książęcą i kasztelańską. Decyzją Kazimierza Wielkiego Księstwo Łęczyckie przeszło pod władzę polskiego monarchy.

Pierwsze, znaczne przeobrażenie archikolegiaty miało miejsce pod koniec XV w., gdy wprowadzono do jej wnętrza styl gotycki (kościół płonął w latach 70. XV w.). Zastosowano wówczas m.in.: ostrołukowe arkadowanie na emporach, uzupełniono cegłą filary międzynawowe, wydłużono prezbiterium poprzez zamurowanie dwóch par skrajnych arkad międzynawowych, nawy boczne przekryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

W 1569 r. wzniesiono kruchtę północną mającą zabezpieczać romański portal. W latach 60. i 70. XVIII w. mury świątyni obniżono, wykrój okien dostosowano do ówczesnej stylistyki, zmieniono posadzkę i zamurowano empory. Znaczącą przebudowę przeprowadził ok. 1782 r. królewski architekt - Efraim Schroeger. Nadbudował i przykrył hełmami wieże zachodnie, wzniósł szczyt zachodni, poszerzył część okien. Nad nawą główną rozpostarł pułap dekorowany gipsaturą.

W 1818-19 r. pruskie władze dokonały kasaty kapituły łęczyckiej, w wyniku której archikolegiata stała się kościołem parafialnym. Bogate, historyczne wyposażenie świątyni uległo rozproszeniu. Budowla nawet wówczas wzbudzała podziw. Już w latach 40. XIX w. ukazała się pierwsza monografia naukowa autorstwa ks. Jana Mętlewicza: „Wiadomość historyczna o archikolegiacie łęczyckiej”.

W pierwszych dziesięcioleciach XX w. stwierdzono pęknięcia w murach kościoła, początkowo uznano je za stare, utrwalone i niezagrażające bezpieczeństwu budowli, jednak w latach 30. podjęto prace zabezpieczające. Polegały one na zastosowaniu zastrzyków z cementu mających za zadanie wzmocnienie murów oraz fundamentów wież.

Od 1948 r. odbudową świątyni kierował Jan Koszczyc-Witkiewicz. Pracom przyświecała konieczność wzmocnienia statyki budowli nadwyrężonej działaniami wojennymi oraz program przywrócenia stylistyki romańskiej zarówno w bryle, jak i charakterze wystroju wnętrza. W latach 1994-2008 prowadzono działania konserwatorskie związane z problemami kolegiaty ze statyką i zawilgoceniem. Realizowano też program ratowania polichromii romańskiej, dokonano konserwacji wież, kruchty, romańskiego portalu, ścian, podwieszono drewniany strop. 

Opis

Tum zlokalizowany jest ok. 2 km na wschód od Łęczycy. Miejscowości rozdziela szeroka dolina Bzury łącząca się nieopodal (na północ) z pradoliną warszawsko-berlińską. Sylweta kościoła tumskiego wyraźnie dominuje w mało zróżnicowanym krajobrazie Niziny Mazowieckiej o przewadze pól, łąk, a pierwotnie bagien i torfowisk zasilanych przepływającą w pobliżu.

Świątynia jest dwuchórową orientowaną bazyliką trójnawową z zachodnim masywem wieżowym, bez transeptu. W jej części wschodniej, na zakończeniu naw bocznych znajdują się absydy i baszty. Budowla powstała z niewielkich, regularnych ciosów granitowych, w technice opus emplectum z wypełnieniem z kamienia polnego połączonego zaprawą wapienną. Jej wnętrze rozdzielają dwa rzędy filarów wspierających arkadowanie o ostrołukowym, spłaszczonym wykroju. Nawa główna przekryta została stropem żelbetowym wprowadzonym podczas prac konserwatorskich w latach 50. XX w., a zasłoniętym w pierwszych latach XXI w. drewnianym stropem. Nawy boczne zwieńczono sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Miejscowo, w postaci reliktów, zachowały się romańskie sklepienia kolebkowe z gurtami, krzyżowe, sklepienia konchowe. Nad nawami bocznymi umieszczone są empory otwarte arkadami na nawę główną. Historyczny wystrój oraz wyposażenie świątyni stanowią: kamienne portale (romański, gotycki), kamienna chrzcielnica z XVI w., płyty nagrobne, epitafia, późnogotyckie drewniane stalle, romańskie polichromie. Zachowały się też pojedyncze deski stropowe pokryte polichromią o motywach roślinnych, datowane na XVI lub początek XVII w.

Portal główny

Główne wejście do świątyni znajduje się w północnej ścianie nawy bocznej. Ma ono formę kamiennego portalu o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Półkolista arkada portalu w postaci wałków archiwolt spoczywa na ustawionych uskokowo i naprzemiennie kolumnach i filarach. Archiwolty i kapitele kolumn zdobione są reliefowymi ornamentami floralnymi i zoomorficznymi. Ponad zewnętrznymi kolumnami portalu widnieją fragmenty rozbudowanej oprawy archiwolt – bloki kamienne z przedstawieniami lwa i gryfa. Portal jest fragmentarycznie zrekonstruowany. Tympanon przedstawia Matkę Boską z Chrystusem na kolanach w asyście aniołów trzymających krzyż i Drzewo Życia. 

Polichromia

Pierwotnie, wnętrze świątyni było polichromowane o czym świadczą pojedyncze odkrywki. Największego odkrycia dokonano w zachodniej absydzie, odsłaniając w 1952 r. polichromowaną kompozycję inspirowaną wizją Ezechiela i Apokalipsą. Jest to, jak dotąd, największe znane dwunastowieczne przedstawienie malarstwa monumentalnego (fresk podmalowany na sucho). Kompozycja malowidła zbudowana jest z dwóch stref. Górna - przedstawia grupę Deesis – tronującego Chrystusa Pantokratora w mandorli z Marią i św. Janem Chrzcicielem w otoczeniu tetramorfów, dolna - postacie 12 siedzących Apostołów.

Polichromie przetrwały w złym stanie. Utraciły pierwotną kolorystykę, a detale i kontury przedstawienia uległy częściowemu zatarciu.

Elementem zespołu archikolegiaty jest drewniany kościół pw. św. Mikołaja Biskupa pochodzący z XVIII w. Wraz z otaczającym go cmentarzem jest on nierozerwalnie związany z historią i funkcjonowaniem archikolegiaty.