Obiekt o wysokich wartościach historycznych, zachowany w swojej pierwotnej formie architektonicznej stanowi interesujący przykład późnobarokowego budownictwa w Wielkopolsce.

Historia

Historia alumnatu swymi początkami sięga XIII wieku, kiedy powstała pierwsza szkoła przy klasztorze Kanoników Regularnych (Benedyktynów) w Trzemesznie. Wg ostatnich badań archeologicznych klasztor istniał już w X w. i jest uznawany za jeden z najstarszych na ziemiach polskich. W XV w. założono w klasztorze nowicjat dla przyszłych zakonników. Po latach przerwy spowodowanej wojnami, w tym „potopem szwedzkim” działalność oświatowa wznowiona została z inicjatywy opata ks. Michała Kosmowskiego. Koncepcja powołania szkoły średniej sformułowana została na posiedzeniu kapituły klasztornej 22 lutego 1773 r. Średnia szkoła sześcioklasowa pod nazwą Collegium Tremesnesis miała charakter publiczny i zapewniała bezpłatną naukę dla miejscowej młodzieży. Rodzice uczniów ponosili wyłącznie koszty utrzymania. Dla 12 uczniów, którzy chcieli poświęcić się życiu zakonnemu opat otworzył alumnat. Dla utrzymania kolegium i alumnatu, utworzono fundację potwierdzoną przez papieża w l. 1774 i 1775 roku. Fundacja utrzymywała szkołę z dochodów pochodzących z dóbr: Bieślin, Kamionek, Kozłówek, Ostrówek, Płaczkowo, Święte i Targowica oraz częściowo z dochodów klasztornych, które przeznaczała na naprawę i konserwację budynków. 

Statut szkoły zatwierdzony bullą papieża Klemens XVI w 1774 r. wzorowany na szkołach pijarów realizował program opracowany przez Komisję Edukacji Narodowej. Patronat nad szkołą objął król Stanisław August Poniatowski i prymas Gabriel Podoski.

Zbudowana w l. 1773-1776, otwarta została 4 maja 1776 roku. Pierwszym jej rektorem został ks. Kajetan Grochowski. Budynek szkolny wzniesiony został na terenie dawnych ogrodów klasztornych. W obszernym jednopiętrowym budynku na parterze znajdowało się osiem sal lekcyjnych, dwie kuchnie, jadalnia, spiżarnia, pomieszczenia dla służby i toalety, a na piętrze duża aula, która pełniła funkcje kaplicy, osiem sal lekcyjnych oraz sypialnie alumnów i profesorów. Uczniowie kształcili się w zakresie następujących przedmiotów: religia, nauki moralne, gramatyka, język łaciński, niemiecki i francuski, poezja, retoryka, elementy geografii i historii, matematyka i fizyka. Absolwenci kolegium mogli kontynuować naukę na wyższych uczelniach. Kolegium ukończyli Jędrzej Śniadecki, archeolog Józef Przyborowski i poeta Stefan Garczyński. Założyciel szkoły opat M. Kosmowski w dowód uznania otrzymał w 1790 r. od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Order św. Stanisława. Po śmierci opata w 1804 roku kolegium i alumnat funkcjonowały nadal, od 1833 r. pełniło funkcje progimnazjum. Po dziesięciu latach stał się pełnym gimnazjum katolickim z alumnatem rządowym tzw. królewskim. W 1859 r. gimnazjum zostało przeniesione do nowego budynku wzniesionego obok. Szkoła została zamknięta w 1863 r. za udział wychowanków w powstaniu styczniowym. Po wznowieniu działalności, od 1866 r. funkcjonowała, jako Królewska Współwyznaniowa Szkoła dla Chłopców. W 1919 r. utworzono w niej Państwowe Gimnazjum Klasyczne nadają jej imię biskupa Michała Kosmowskiego. Alumnat funkcjonował do 1939 r. Po wojnie użytkowany był, jako budynek mieszkalny z ogólnie dostępną kaplicą. W 1997 r. w budynku przeprowadzony został remont więźby dachowej, wymiano pokrycie dachowe, rury spustowe oraz opierzenia. W 2003 r. został otynkowany. 

Opis

Budynek alumnatu usytuowany jest centrum miasta Trzemeszna przy południowej pierzei placu Kosmowskiego. Frontem zwrócony w stronę placu wraz z przylegającymi do niego dwoma bramami przejazdowymi zajmuje całą szerokość działki. Brama od strony zachodniej prowadzi do ogrodu, natomiast wschodnia na podwórze sąsiedniego budynku. Alumnat zachował plan, bryłę, konstrukcję i materiał z czasów budowy. Budynek jednopiętrowy, wolnostojący jest podpiwniczony, wzniesiony na planie w kształcie podkowy, składa się z trzech prostokątnych skrzydeł, z frontowym dziedzińcem odgrodzonym od placu murem z bramą. Na osi skrzydła środkowego od strony ogrodu znajduje się kwadratowy ryzalit o szerokości sieni przejazdowej. W poziomie parteru sień łączy frontowy dziedziniec z ogrodem natomiast na piętrze nad nią znajduje się kwadratowa kaplica z prezbiterium umieszczonym w ryzalicie elewacji ogrodowej. Na parterze zachowany jest pierwotny układ wnętrz, z korytarzami od strony dziedzińca i większymi salami w bocznych skrzydłach budynku od frontu. W narożach dziedzińca znajdują się dwie klatki schodowe prowadzące na piętro. Budowla murowana z cegły ceramicznej otynkowana, przykryta w części środkowej dachem dwuspadowym, nad skrzydłami bocznymi dachem trójspadowym z charakterystycznymi wygiętymi od dołu połaciami. Wszystkie połacie pokryte są dachówką. W elewacji ogrodowej wydatny ryzalit z arkadami w przyziemiu, nakryty został niższym dachem trójspadowym, zwieńczonym krzyżem. Klatki schodowe na dziedzińcu nakrywają odrębne dachy pulpitowe. Front tworzą trójosiowe ściany szczytowe dwóch bocznych skrzydeł oraz trójdzielny ozdobny portal bramy głównej usytuowany na osi budynku. Elewację frontową podkreślają: płytki cokół, wydatny gzyms podokapowy, tynkowe opaski okienne oraz „lustra” z oknami przyziemia i piętra. Portal bramy zamknięty półkoliście podkreślony został opaską oraz parą kolumn kompozytowych, na których belkowanie z profilowanym gzymsem, wygiętym pośrodku nad marmurową tablicą. W tablicy zgodnie z programem ikonograficznym gloryfikującym króla, jako protektora nauki umieszczona została płaskorzeźba z popiersiem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i napisem „SCIENTIARUM SUPREMUS RESTAURATOR”. Poniżej w kartuszu w obramieniu rokokowym inicjały króla S(tanislaus) A(ugustus) R(ex) i napis: QUO REGNANTE ERECTUM ANNO 1773/ FAVENTE FIRMATU1775/COLLEGIUM/PERENNATURO PERENNET. W medalionach herb króla (CIOŁEK), herb Polski i Litwy oraz Oko Opatrzności. Szczyt portalu wieńczy korona na poduszce oraz wyprowadzona na przedłużeniu kolumn, attyka z wazonami umieszczonymi na postumentach. W bramie znajdują się dwuskrzydłowe drewniane wrota, z których podczas remontu zostały usunięte herby Kościesza opata Kosmowskiego. Po bokach portalu mury ujęte w pilastry i postumenty z półkoliście zamkniętymi arkadami, z drewnianymi szczeblinami i umieszczoną powyżej drewnianą balustradą. Elewacje od strony podwórza analogicznie jak od frontu zaakcentowane zostały opaskami okiennymi. Pozostałe elewacje gładkie z nieznacznie podkreślonym cokołem na wysokości okien przyziemia oraz gzymsem okapowym. Wyróżnia się elewacja ryzalitu z narożami ujętymi pilastrami wielkiego porządku kaplicy, arkadami przyziemia o wykroju koszowym oraz oknami zamkniętymi półkoliście. We frontowych pomieszczeniach skrzydeł bocznych większe sale pełniły funkcje sal lekcyjnych, od wschodu usytuowana była jadalnia z pomieszczeniami kuchennymi, od zachodu pomieszczenia służące do zajęć szkolnych. W kaplicy na piętrze prezbiterium wydzielone zostało arkadą tęczową. Prawdopodobnie pod tynkami znajduje się pierwotna polichromia rokokowa z ok. 1775 r. o motywach architektonicznych na lizenach, motywach roślinnych (akant i bukiety róż) w ościeżach okien i arkad, przedstawieniach figuralnych (baranek Eucharystyczny i medaliony z popiersiami czterech Ewangelistów) na stropie oraz patronów młodzieży św. Stanisława Kostki i św. Kazimierza na ścianach po bokach tęczy. W wyposażeniu wnętrza kaplicy późnobarokowy obraz z 1775 r. przedstawiający opata Kosmowskiego z alumnami oddający się pod opiekę M.B. Częstochowskiej.

Zabytek niedostępny. Możliwość oglądu z zewnątrz elewacji frontowej.

Oprac. Radomiła Banach, OT NID w Poznaniu, 27-11-2017 r.