Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

fort VIII im. Kazimierza Wielkiego - Zabytek.pl

fort VIII im. Kazimierza Wielkiego


architektura obronna 1890 - 1893 Toruń

Adres
Toruń, Bielańska 65

Lokalizacja
woj. kujawsko-pomorskie, pow. Toruń, gm. Toruń

Unikatowy na skalę europejską zespół zabudowy obronnej z XIX i XX wieku.Powstał przy granicy prusko-rosyjskiej.

Jego zadaniem była obrona Prus. Twierdza Toruń, w związku z tym, że nie brała bezpośredniego udziału w akcja wojennych, jest obecnie najlepiej zachowanym pierścieniowym zespołem obronnym w Europie.

Historia

Toruń od początku istnienia stanowił silną twierdzę obronną. Da się prześledzić tu cały rozwój dzieł fortyfikacyjnych i obronnych, począwszy od wczesnośredniowiecznych wałów grodu, przez średniowieczne mury obronne, nowożytne bastiony, aż po fortyfikacje XIX-wieczne. Wraz z progresem osiąganym w prowadzeniu techniki wojennej zmieniał się system obronności.

Położenie geograficzne Torunia charakteryzowało ogromne znaczenie militarne miasta. Po zakończeniu działań wojennych epoki napoleońskiej, Kongres Wiedeński w 1815 r. zakończył epokę Księstwa Warszawskiego. Toruń został przekazany administracji pruskiej dnia 21.09.1815 roku.

Granica prusko-rosyjska przebiegała ok. 10 km na wschód od Torunia, co spowodowało, że utrzymanie twierdzy toruńskiej i dalsza jej rozbudowa stała się sprawą nadrzędną. Ponadto w wyniku szybkiego rozwoju artylerii i zwiększenia jej donośności pojawiły się nowe koncepcje budowy fortyfikacji, polegające m.in. na poszerzeniu obwodu twierdzy.

Rozpoczął się okres budowy twierdzy fortowej, podzielony na dwa etapy: w pierwszym (do 1871 r.) powstał tzw. wewnętrzny pierścień fortyfikacji, później zaczęto budować pierścień zewnętrzny - Twierdzę Toruń I stopnia, w skład której wchodzi 15 dużych fortów i kilkaset mniejszych obiektów.

Twierdza Toruń (XIX-wieczny fort pasa zewnętrznego) została zbudowana za „francuskie złoto” po wojnie prusko-francuskiej (1870-1871). Prawdopodobnym jest, że to właśnie budowniczym Twierdzy poświęcono jeden z pomników toruńskich z zapisem „Rühmeni Steine”, zlokalizowany w lasach Barbarki.

Decyzja o budowie Twierdzy zapadła w 1872 roku. W tym okresie powstał nowy wynalazek techniki militarnej - działa gwintowane, które posiadały znacznie większy zasięg rażenia. To wymusiło przesunięcie strefy obronnej. Budowę fortów w Toruniu podjęto w 1877 r. i ukończono w 1884 roku. Są to dzisiejsze forty: II, IV, V, VII, XI, XII i XV oraz mniejszy - IX. Aby bezpiecznie pomieścić zwiększoną załogę twierdzy i odpowiednie zapasy, rozszerzono stare umocnienia wokół miejskie (tzw. pierścień wewnętrzny) powstałe w I. poł. XIX wieku.

Kolejny przełom „rewolucji fortyfikacyjnej” (wywołany z kolei wprowadzeniem pocisku burzącego w 1883 r.) spowodował konieczność przebudowy dopiero co ukończonych dzieł oraz rozbudowy pasa fortecznego. W latach 1888-1893 powstały więc forty: I, III, VI, VIII, X, XII i XIV, a także (pomiędzy nimi) 83 schrony i ponad 20 baterii ziemnych. W późniejszym czasie, w latach 90., jak też ok. 1905 i 1914 r. istniejące obiekty modernizowano, budowano nowe - w tym baterie pancerne. Do 1914 r. liczba budowli fortecznych wzrosła do około 200.

Budowa twierdzy pociągnęła za sobą także rozbudowę urbanistyki Torunia. Poza wznoszeniem obiektów bezpośrednio związanych z obronnością (m.in. fortów, koszarów, magazynów) decydowano się na tworzenie dzielnic mieszkalnych (np. Wilhelmstadt - Przedmieście św. Katarzyny). Ponadto rozwinęło się Bydgoskie Przedmieście. Wzniesiono także kościół św. Katarzyny (garnizonowy) oraz sąsiadujące z nim zespoły koszarowe dawnego szpitala wojskowego. Miasto wyposażono też w specjalne drogi, tworzące obwodnicę forteczną (tzw. rokadę - obecne ul.: Wschodnia, Polna, Okrężna i Okólna) oraz połączenia do śródmieścia - wnętrza obwodu (ul.: Chrobrego, Skłodowskiej-Curie, Kniaziewicza, Podgórska) i dojazdy do dzieł obronnych (np. ul. Winna). Zbudowano również sieć telegraficzną, telefoniczną, lotnisko, bazę sterowców, a także radiostację.

W okresie I wojny światowej miasto nie znalazło się w ogniu walk, a nowe wynalazki, takie jak samolot i czołg, spowodowały, że dzieła fortowe (pierścieniowe twierdze fortowe) straciły swoją rolę obronną i przestały być użyteczne. Dzięki temu cała twierdza zachowała się w dobrym stanie.

Po przyłączeniu Torunia do wyzwolonej Polski aż ok. 30% zabudowy miasta było w mniejszym lub większym stopniu związanych z garnizonem i fortyfikacjami, a 25% zatrudnionej ludności pracowało na rzecz Twierdzy.

Opuszczająca Toruń armia pruska w znacznym stopniu „rozbroiła” twierdzę, co wpłynęło na ograniczenie wartości bojowej warowni. Obecnie obiekty Twierdzy Toruń są zabytkami techniki wojennej. Część wykorzystywana jest na cele usługowe, inne niszczeją w oczekiwaniu na zarządców, którzy w pełni wykorzystają potencjał budynków, szanując wartość, jaką posiadają.

Opis

Twierdzę Toruń tworzą dwa pierścienie umocnień. Na wewnętrzny pierścień fortyfikacji składały się dawne rozbudowane umocnienia bastionowe z XVII w. oraz nowe elementy wybudowane do 1830 r.: arsenały, prochownia, kilka magazynów wojskowych, wozownie, szpital przy ul. Jęczmiennej, koszary obronne (Koszary Racławickie). Na potrzeby koszar przekształcono kolegium jezuickie i średniowieczną basztę „Koci Ogon”. Ponadto rozebrano kościół św. Wawrzyńca. Wzmocniono też fortyfikacje Kępy Bazarowej i Przyczółka Mostowego, w starych murach obronnych średniowiecznych między Bramą Mostową i ruinami zamku krzyżackiego wyburzono kilka baszt oraz wykuto otwory strzelnicze.

W kurtynach istniejących bastionów XVII-wiecznych w latach 1822-1826 wybudowano trzy bramy: Bydgoską (Nową Starotoruńską), Nową Chełmińską, Nową św. Jakuba. Nazwami nawiązywały do istniejących średniowiecznych bram (usytuowanych w ciągu murów miejskich), stojących niemal w linii prostej z nowymi bramami.

Przy wykorzystaniu niewielkich środków finansowych uznano, że najlepszym zabezpieczeniem przed zaskoczeniem wroga będzie zastosowanie nawodnionych fos. Całość twierdzy była otoczona fosą zasilaną Strugą Toruńską. Zbiornikiem retencyjnym dla niej - na potrzeby szybkiego wypełnienia fosy - był staw Kaszownik, który w 1818 r. powiększono z wyrobiska gliny, którą użyto do produkcji cegieł przeznaczonych do budowy dzieł obronnych twierdzy. Wodę w fosie podnoszono za pomocą sześciu tam (gród), z których zachowały się dwie (nr 5 i 6) przy moście im. Piłsudskiego.

Najpoważniejszą inwestycją tego czasu była budowa w latach 1828-1833 Fortu św. Jakuba, osłaniającego fortyfikacje od wschodu. Fort zbudowano jako samodzielną cytadelę, otwartą od strony miasta. Z fortu zachowała się monumentalna, 3-piętrowa redita koszarowa, wykorzystywana obecnie na mieszkania. Umocnienia ziemne fortu zostały silnie przekształcone przez budowę ul. Traugutta w poł. lat 30. XX wieku. Kolejną inwestycją było osłonięcie lewobrzeżnej części Wisły, na wprost wylotu mostu. Powstał tam Przyczółek Mostowy, który rozbudowywano w kolejnych latach. Stworzono nowe dzieło rogowe w formie nasypów i wykopów, bez większych murowanych budowli. Jego zadaniem było skuteczniejsze bronienie mostu przechodzącego przez Wisłę od strony południowej. Dodatkową osłonę uzyskano poprzez wykorzystanie zamku Dybowskiego jako jednego z obiektów obronnych. Osłonięto go kleszczowym wałem i wykuto otwory strzelnicze.

W latach 1861-1862 na rozległym dziedzińcu Przyczółka Mostowego wybudowano dworzec kolejowy (dziś Toruń Główny), następnie przystąpiono do budowy (na wschód od dworca) nowego Fortu Kolejowego, w celu zapewnienia obrony tego węzła kolejowego i późniejszego mostu kolejowego na Wiśle. Obecnie Fort Kolejowy jest doszczętnie zrujnowany.

Powstanie zewnętrznego pasa fortyfikacji, czyli twierdzy fortowej, było wynikiem kolejnych udoskonaleń broni i artylerii. Zaistniała więc konieczność zwiększenia obwodu twierdzy i odsunięcia nowych fortów znacznie dalej od centrum miasta - na przedpole. Miasto otoczono pierścieniem fortów, innych schronów i dzieł obronnych w odległości ok. 3-4 km od centrum.

Podczas tych przedsięwzięć ciągle prowadzono prace przy pasie wewnętrznym. Fort św. Jakuba połączono z bastionem Odcinkowym fosą i wałem (kurtyna), wyburzono m.in. bastion św. Jakuba i św. Katarzyny. Nową kurtynę od Fortu św. Jakuba do bastionu Odcinkowego przecięła linia kolejowa z dworca Toruń Przedmieście do Królewca, w związku z czym wybudowano ufortyfikowaną bramę kolejową (obecnie na jej koronie poprowadzono fragment ronda Pokoju Toruńskiego). Pomiędzy odcinkiem murów nowomiejskich a nową kurtyną powstawały nowe obiekty wojskowe, ale także mieszkaniowe. Nowo powstała dzielnica otrzymała nazwę Wilhelmstadt (Przedmieście św. Katarzyny).

Jednym z fotów, których schemat był raczej powtarzalny, jest Fort IV Stanisława Żółkiewskiego (ul. Chrobrego 86) - główny. Zbudowany w latach 1878-1884 jako standardowy fort artyleryjski główny, trzeci z kolei wzniesiony w Toruniu. Zadaniem fortu była obrona węzłów kolejowych Toruń-Mokre i Toruń-Północ oraz obrona miasta od strony płn.-wsch. Fort przeznaczony był na pomieszczenie 1 batalionu piechoty i 1 baterii artylerii. Stanowił bazę dla ok. 500-osobowej załogi (2 kompanie piechoty) oraz obsługi 14 dział średniego i 15-22 dział ciężkiego kalibru (łącznie ok. 650-800 żołnierzy i oficerów); był szczytowym osiągnięciem inżynierii fortecznej.

W latach 1889-1893 wzmocniono odporność fortu - w związku z pojawieniem się tzw. pocisków burzących - m.in. poprzez pogrubienie ścian czołowych i barkowych (1 m tzw. korytarzem piaskowym i drugą ścianą ceglaną 1,03 m), poprzez przykrycie stropów betonowymi płytami detonacyjnymi (1 m grubości), poduszką piaskową i ziemnym nasypem. Od wnętrza zainstalowano w oknach zasłony pancerne, rozebrano kaponierę czołową, zastępując ją kojcem w przeciwskarpie.

W 1894 r. fort otrzymał nazwę Yorck, upamiętniającą pruskiego generała Johanna Davida Yorck von Wartenburga.

Fort nigdy nie uczestniczył w działaniach bojowych, dzięki czemu zachował się w bardzo dobrym stanie. W 1920 r. wraz z całą twierdzą został przejęty przez Wojsko Polskie (w zadowalającej „kondycji” technicznej, choć bez wyposażenia.

W okresie międzywojennym fort stanowił miejsce stacjonowania kompanii ckm z 63 pułku piechoty („Toruńskiego”). We władaniu wojska pozostawał do 1956 r., po czym podejmowano próby rozbiórki. Do końca lat 80. XX w. mieścił zakład uprawy pieczarek; od pocz. lat 90. jest w rękach prywatnych.

Jako jedyny z fortów toruńskich posiada odsłonięte zewnętrzne obmurowania fosy i kaponiery zewnętrznej. Z fortu widoczne są: schrony piechoty, tradytor i odcinek kanału odwadniającego.

Zabytek częściowo dostępny. Możliwość zwiedzania poszczególnych obiektów. Szczegółowy program zamieszczony pod adresem: http://www.turystyka.torun.pl/art/89/twierdza-torun-i-forty-xix-w.html

Oprac. Michał Horbowicz, OT NID w Toruniu, 01-12-2015 r.

Rodzaj: architektura obronna

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_04_ZE.94572, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_04_ZE.20816