Wewnętrzna strona chóru należy do najpiękniejszych dzieł stworzonych w średniowiecznej architekturze ceglanej ze względu na oryginalne rozwiązanie przęsła  wschodniego pozorującego wieloboczne zamknięcie. Wnętrze z zachowaną gotycką polichromią, wyposażeniem barokowym i rokokowym.

Historia

Kościół pw. Św. Jakuba Apostoła został wzniesiony z fundacji Zakonu Krzyżackiego jako fara Nowego Miasta. Kamień węgielny pod budowę  położył w 1309 roku. biskup Herman.  W pierwszej fazie powstało prezbiterium, którego budowę rozpoczęto około 1309 roku. W drugiej fazie, w latach 1320-40 wybudowano bazylikowy korpus główny. W latach 1330-1340 sklepienie i dwie niższe kondygnacje wieży (wbudowanej w przęsło zachodnie korpusu). W połowie XIV wieku powstała ostatnia kondygnacja wieży. Od 1359 roku do 1. połowy XV wieku dobudowano po bokach korpusu rzędy kaplic. W związku z budową kaplic podwyższono dachy naw bocznych, zasłaniając łuki odporoweopinające nawę główną. W 1345 roku przy kościele osiedliły się cysterki i od tego czasu kościół był w ich posiadaniu. Przypuszcza się, że zakon cysterek połączył się z zakonem benedyktynek, które to w roku 1425 przejęły kościół. W czasach reformacji kościół św. Jakuba, podobnie jak inne kościoły toruńskie, przeszedł w użytkowanie gminy protestanckiej (1557). Wówczas doszło do znacznej zmiany w wyglądzie wnętrza kościoła. W posiadaniu protestantów był do 1667 roku, kiedy to benedyktynki decyzją sejmu, a następnie sądu relacyjnego otrzymały ponownie kościół. Po rozwiązaniu konwentu benedyktynek przez rząd pruski w 1832 roku kościół św. Jakuba stał się kościołem parafialnym prowadzonym przez księży diecezjalnych. W latach 1999-2003 przeprowadzono kompleksową konserwację zewnętrznych murów prezbiterium. Poddano renowacji północną kruchtę, która wyróżnia się na tle ceglanej architektury kościoła jasno tynkowaną elewacją. W latach 50. XX wieku w zachodniej części kościoła, pod chórem muzycznym odsłonięto gotyckie malowidła ścienne. Badania i zabiegi konserwatorskie nad tymi malowidłami kontynuowano w latach 1996-1999. W ostatnim czasie przeprowadzono generalny remont dachów, poddano renowacji mury zewnętrzne korpusu nawowego i wieży kościoła.

Opis

Kościół parafialny usytuowany w bloku zabudowy wytyczonym ulicą św. Jakuba, ulicą św. Katarzyny, ulicą Warszawską i ulicą Wola Zamkową,  przy północno-wschodnim narożniku Rynku Nowego Miasta.  Teren kościelny otoczony ceglanym murem, z bramkami w narożniku południowo-zachodnim i południowo-wschodnim. Prezbiterium zwrócone na północny-wschód; takie usytuowanie kościoła wynikało z siatki ulic Nowego Miasta. Czteroprzęsłowy korpus gotyckiej  świątynia została wzniesiona na planie prostokąta z przyległym od wschodu, pięcioprzęsłowym, prostokątnym, opiętym szkarpami prezbiterium, do którego od północy przylega prostokątna, trójprzęsłowa zakrystia z wieżyczką schodkową. Od  zachodu wpuszczona w przęsło korpusu  czworoboczna wieża. W jednorodnej, bazylikowej  bryle, dominuje masywna pięciokondygnacyjna wieża, zwieńczona parą dachów czterospadowy. Oskarpowany korpus z rzędami kaplic od północy i południa; prezbiterium z systemem skarp zewnętrznych z których wyrastają ponad koronę murów sterczyny zwieńczone wimpergami.  Korpus nawowy i prezbiterium kryte osobnymi, dwuspadowymi dachami. Kościół j wzniesiony z cegły w wątku wendyjskim, na cokole, kryty dachówką mnich-mniszka. Nawa główna,  prezbiterium i przyziemie wieży przykryte sklepieniem ceglanym, gwiaździstym czteroramiennym, w nawach bocznych sklepienie krzyżowo-żebrowe, w kruchcie krzyżowe. Wszystkie otwory okienne ostrołukowe, rozglifione na zewnątrz i profilowane. Elewacje korpusu głównego i prezbiterium z gęsto ustawionymi skarpami; ze skarp naw bocznych korpusu widoczne tylko ponad dachami kaplic sterczyny; prezbiterium z systemem skarp zewnętrznych,  z których wyrastają ponad koronę murów,  ożywione w dwóch strefach tynkowanymi blendami, sterczyny  zwieńczone plastycznie zdobionymi wimpergami. Również wieżyczki schodkowe przy prezbiterium i zakrystii ozdobnie zwieńczone. Fasada zachodnia korpusu ujęta po bokach dwuuskokowymi skarpami zwieńczonymi pinaklami, pośrodku z profilowanym, ostrołukowym  portalem. Zlicowana z dolną częścią fasady wieża o rozdzielonych fryzami kondygnacjach z rzędami  blend i biforiami na osi każdej ściany. Elewacje: północna i południowa korpusu,  trójosiowe, przesłonięte kaplicami, powyżej których widoczne jedynie ostrołukowe zamknięcia otworów okiennych. Elewacja północna i południowa kaplic z trójdzielnymi otworami okiennymi, między którymi jednouskokowe skarpy. Elewacje prezbiterium z obiegającym je w dolnej strefie fryzem z żółtozielonych płytek ceramicznych tworzących inskrypcję fundacyjną. Elewacja zwieńczona trójkątnym szczytem o rzadko spotykanym w architekturze ceglanej bogactwie  form zdobniczych, dzielonym lizenami przechodzącymi w sterczyny  o podobnych zwieńczeniach, między nimi pola zakończone wimpergami, z kolistymi blendami wypełnionymi maswerkiem. We wnętrzu korpusu szerokie arkady międzynawowe, podobnie jak wspierające je filary, bogato profilowane. Górna kondygnacja ścian nawy główne rozwiązana w specjalny sposób: w każdym przęśle wielka wnęka arkadowa z odcinkiem galerii podokiennej, w murze między tymi wnękami tunelowe przejścia, duże płaszczyzny ścian dzielone spływającymi na filary wiązkowymi służkami. Wnętrze chóru kościoła obiega inskrypcja fundacyjna wykonana z ceramicznych płytek. Na obecny wystrój kościoła składają się malowidła, obrazy, rzeźby itp. powstałe w okresie kilkuset lat, wykonane z przeznaczeniem dla kościoła św. Jakuba, ale również takie, które trafiły do niego na skutek różnorodnych wydarzeń dziejowych (m. in. z rozebranego w latach 20. XIX wieku kościoła dominikańskiego pw. Św. Mikołaja w Toruniu). Natomiast część dzieł sztuki pochodzących z fary nowomiejskiej zostało przeniesionych w inne miejsce, m.in. do Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie lub też uległo zniszczeniu czy kradzieży. We wnętrzu, w prezbiterium: zachowane liczne gotyckie malowidła ścienne z lat 1380-1390 przedstawiające m.in. św. Jakuba Starszego i św. Filipa; ołtarz główny z roku 1731 (warsztat chełmiński) z przedstawieniem patrona kościoła św. Jakuba; wzdłuż ścian późnorenesansowe stalle z początku XVII wieku. Na uwagę zasługuje także obraz Pasja (na ścianie północnej) ujęty  w formie symultanicznej panoramy (22 sceny), niderlandyzujący, z około 1480-1490. W nawie głównej rokokowa ambona z około 1770 roku, manierystyczne organy z 1611 roku; przy filarach międzynawowych ołtarze boczne; na ścianach arkad podwieżowych oraz na filarach w części zachodniej zespół malowideł  z lat 1350-1360 przedstawiających m.in. Sąd Ostateczny, Chrystusa Sędziego i św. Piotra. W nawie południowej, wśród dzieł plastyki gotyckiej wyróżnia się krucyfiks na Drzewie Życia z figurkami proroków, pochodzący z końca XIV wieku (pierwotnie znajdował się w kościele św. Mikołaja); w czwartej kaplicy od wschodu pochodzący z lat 1740-1760, (również przeniesiony z kościoła dominikańskiego)  cudowny krucyfiks oraz obraz „Adoracja Chrystusa Ukrzyżowanego, pędzla Bartłomieja Strobla. Wśród zabytków złotnictwa wyróżniają się: gotyckie cyborium z 4 ćwierci XIV wieku oraz z tego czasu krzyż relikwiarzowy, ponadto dwie barokowe monstrancje wykonane w Toruniu.

Zabytek dostępny, możliwość zwiedzania kościoła: poniedziałek-sobota w godzinach 10:00-16:00, w niedziele w godzinach 14:00-16:00. Kościół jest otwarty  podczas mszy.

Oprac. Marzenna Stocka, OT NID w Toruniu, 05.10.2014 r.

Bibliografia

• Klim A., Stocka M., Kościół pw. św. Jakuba w Toruniu, Toruń, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Toruniu, 1997.
• Błażejewska A., Kluczwajd K., Pilecka E., Tylicki J., Dzieje Sztuki Torunia, 2009, s. 64.
• Krantz-Domasłowska L.,  Domasłowski J., Kościół świętego Jakuba w Toruniu, Toruń, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2001.