Charakterystycznym elementem budowli jest wieża wysokości 86 m, najwyższa w Toruniu. Obiekt, mimo krótkiej historii, wpisał się na stałe w panoramę miasta, choć obszar, na którym wznosi się budowla, pozostawał w ścisłym związku z dziejami Torunia od początku jego istnienia.

Historia

Kościół został wybudowany w latach 1894-1897 według projektu berlińskiego architekta Schönhalsa jako ewangelicki, w 1921 roku był ponownie konsekrowany jako garnizonowy rzymskokatolicki. Miejsce, na którym wznosi się ob. świątynia, w średniowieczu znajdowało się poza murami miejskimi. Z Nowego Miasta Torunia na teren przedmieścia prowadziła brama św. Katarzyny, stojąca u wylotu ulicy o tej samej nazwie. Pierwszy kościół (właściwie kaplica) pw. św. Katarzyny powstał ok. 1360 roku. Była to budowla orientowana, o prostokątnej bryle, z dodaną od zachodu kwadratową wieżą, zbudowana w konstrukcji ryglowej. W 1814 roku, podczas prac fortyfikacyjnych, rozpoczęto jej rozbiórkę, doprowadzoną do końca przez władze pruskie. Ponieważ od 1884 roku na terenie między Nowym Miastem, dworcem Toruń-Miasto i stawami położonymi przy obecnej ulicy Przy Kaszowniku zaczęła powstawać nowa dzielnica Wilhelmstadt, przeznaczona dla kadry oficerskiej z rodzinami, postanowiono wznieść tutaj także nową świątynię na 1,6 tysiąca miejsc, pomyślaną jako dominanta architektoniczna nowej dzielnicy. Na miejsce budowy wybrano teren, na którym pierwotnie znajdował się kościół pw. św. Katarzyny. W latach 1970-1984 wykonano kapitalny remont kościoła, zmieniając pokrycia dachowe nad nawą i transeptem oraz dach dzwonnicy.

Opis

Kościół usytuowany na północny wschód od zespołu staromiejskiego Torunia, pośrodku placu św. Katarzyny. Neogotycki, wzniesiony na rzucie krzyża łacińskiego jako jednonawowy, z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium, oddzielonym od korpusu głównego transeptem. Od zachodu w część nawową wbudowano kwadratową, pięciokondygnacyjną wieżę, pod którą znajduje się kruchta. Do prezbiterium od strony północnej przylega prostokątna zakrystia, od strony południowej - biuro parafialne. W zwartej i jednorodnej bryle halowej, krytej wysokim dwuspadowym dachem, dominuje masywna pięciokondygnacyjna wieża. Nad korpusem i transeptem osobne dwuspadowe dachy z sygnaturką na ich skrzyżowaniu. Wieża z dachem ostrosłupowym, plebania i zakrystia z dachami czterospadowymi. Dachy korpusu i wieży kryte blachą miedzianą. Kościół wzniesiony z cegły, na cokole. Detal architektoniczny z piaskowca i granitu. Główny korpus otrzymał sklepienie gwiaździste, kruchta pod wieżą uzyskała sklepienie krzyżowo-żebrowe. Elewacja północno-zachodnia (frontowa) z wieżą na osi i centralnie umieszczonym trójczłonowym portalem, zwieńczonym trzema wimpergami zakończonymi kwiatonami. Otwór wejściowy dwudzielny, ujęty po bokach podwójnymi blendami, z kolumienką pośrodku. Ponad strefą portalu uproszczona rozeta. Wyższe kondygnacje wieży, podkreślone gzymsami kordonowymi, przeprute dwudzielnymi oknami z dekoracja maswerkową i triforiami. Najwyżej umieszczono zegar w obramieniu z trójkątnej wimpergi. Wieża zwieńczona ośmiobocznym hełmem z czterema małymi wieżyczkami w narożnikach, oddzielonymi trójkątnymi szczytami. Elewacje boczne kościoła - czteroosiowe z wyodrębnionym trójstrefowym podziałem - dzielone pośrodku trójuskokową skarpą. Dolna strefa z rzędem czterech małych okien zwieńczonych łukiem ostrym, nad którymi ślepa galeria arkadkowa. W górnej strefie wyodrębniono dwudzielne ostrołuczne okna wypełnione maswerkiem. Ściany zwieńczono fryzem ząbkowym. Południowa elewacja transeptu podzielona na dwie kondygnacje, zwieńczona schodkowym szczytem wypełnionym blendami o maswerkowej dekoracji, dzielonymi lizenami przechodzącymi ponad dach w sterczyny. Pośrodku dolnej kondygnacji portal flankowany głębokimi, sklepionymi niszami i ośmiokątnymi wieżyczkami. Nad portalem trzy ostrołukowe okna. Północną elewację transeptu rozwiązano analogicznie jak południową, ale w portalu w 1927 roku wbudowano ołtarz polowy z Chrystusem dźwigającym krzyż. Wielobocznie zamknięte prezbiterium w każdej ścianie otrzymało ostrołukowe okna wypełnione maswerkiem. We wnętrzu w nawie głównej i ramionach transeptu umieszczono empory. Empora organowa i empory nad transeptem wparte na kolumienkach i połączone wąską galerią biegnącą wzdłuż ścian bocznych korpusu. Prezbiterium otoczono wieńcem dwunastu ostrołukowych nisz. Wystrój wnętrza, kilkakrotnie przekształcany, dzięki licznym tablicom pamiątkowym i polichromiom ma charakter religijno-patriotyczny. Dekorację rzeźbiarską wykonał Wojciech Durek wspólnie z zaprzyjaźnionym artystą Ignacym Zelkiem (ołtarz główny, ołtarze boczne, ołtarz polowy). Nowa dekoracja malarska z 1929 roku jest dziełem Kazimierza Mitery z Krakowa (freski na ścianach szczytowych transeptu).

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt dostępny podczas nabożeństw.

Oprac. Marzenna Stocka, OT NID w Toruniu, 24.06.2014 r.

Bibliografia

• Die neue evangelische Granisonkirche in Thorn, „Zentralblatt der Bauverwaltung” 1899, nr 1, s. 1-3.
• Stocka M., Klim A., Kościół garnizonowy pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Toruniu, Toruń 1997.