Wysoka wieża kościoła stała się charakterystycznym elementem panoramy miasta, wyróżniając  się jasnymi tynkami na tle czerwieni murów gotyckich świątyń.

Historia

W 1743 roku położono kamień węgielny i wzniesiono fundamenty kościoła dla staromiejskiej gminy ewangelickie (według projektu saskiego architekta Andreasa Adama, zwanego Bähr), w 1753 roku wstrzymano roboty budowlane, od 1754  kontynuowano budowę według nowego  projektu (bezwieżowego) autorstwa  toruńskiego architekta Efraima Schrögera. W 1756 roku nastąpiło poświęcenie kościoła i uroczyste nabożeństwo. W latach 1897-99 do elewacji wschodniej dobudowano wieżę według projektu spółki Karl Schaefer i Hugo Hartung. W nawy boczne wkomponowano w połowie wysokości filarów typowe dla kościołów ewangelickich drewniane empory, które usunięto po ostatniej wojnie, gdy budynek przekazano kościołowi katolickiemu. W 1926 roku odnowiono elewacje, zaś w 1932 roku odrestaurowano wnętrze, założono centralne ogrzewanie i elektryczne oświetlenie. W 1945 kościół objęli w posiadanie księża  jezuici. W latach 1986-88 odnowiono elewacje korpusu i wieży oraz wnętrze. W 1989 roku uległy spaleniu organy, odpadła część tynków wraz z malowidłem za głównym ołtarzem, zniszczeniu uległa instalacja elektryczna i wewnętrzne oszklenie okien. W latach 2009-2012 przeprowadzono kompleksowe prace remontowo-konserwatorskie (w zakres których wchodziło: pomalowanie wszystkich elewacje, wieży oraz detali  architektonicznych; kościół otrzymał nowe pokrycie dachu; na szczególną uwagę zasługują prace przeprowadzone przy kamiennych portalach i intarsjowanych drzwiach, odnowienie malarskie wnętrza z częściowy odtworzeniem polichromii). Kościół, jako świątynia akademicka, służy w szczególny sposób pracownikom i studentom powstałego w 1945 roku Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Opis

Kościół par. pw. św. Ducha usytuowany w bloku zabudowy przy południowo-zachodnim narożniku Rynku Staromiejskiego, wzdłuż ulicy Różanej. Późnobarokowy, nieorientowany kościół  został wzniesiony na planie prostokąta z wyodrębnioną od wschodu wieżą na planie kwadratu. Korpus trójnawowy, siedmioprzęsłowy, przęsło zachodnie pełni w części  środkowej funkcje prezbiterium z pomieszczeniami zakrystii, po bokach. W zwartej, jednorodnej halowej  bryle, krytej dwuspadowym, wysokim dachem z lukarnami  dominuje masywna 3-kondygnacyjna wieża, zwieńczona hełmem. Kościół wzniesiony z cegły, na cokole licowanym płytami z piaskowca, tynkowany na zewnątrz i wewnątrz. Nawa główna, prezbiterium i przyziemie wieży  przykryte sklepieniem krzyżowym. Dach kryty dachówką holenderką, hełm wieży miedzianą blachą. W prezbiterium oryginalna posadzka  z marmuru szwedzkiego, w nawie głównej i bocznych płyty granitowe. Artykulację elewacji wyznaczają pary pilastrów,  pomiędzy którymi w dwóch kondygnacjach umieszczono prostokątne otwory okienne, zwieńczone uproszczonym belkowaniem z silnie zaznaczonym gzymsem. Elewacja frontowa-wschodnia: trójosiowa, pośrodku z trójkondygnacyjną wieżą mieszczącą  w przyziemiu portal, ujęty parami doryckich kolumn na cokołach, nad nim trójkątny naczółek z kartuszem. W wyższej  kondygnacji wieży dwa okna w opaskach z uszakami, ujęte po bokach pilastrami. Trzecia kondygnacja mieszcząca dzwon, z arkadami flankowanymi jońskimi kolumnami podtrzymującymi belkowanie. Po obu stronach wieży, jednoosiowe, dwukondygnacyjne przybudówki. Elewacja północna i południowa: siedmioosiowe, w osiach środkowych portal z czarnego wapienia dębnickiego, z ukośnie ustawionymi pilastrami po bokach, dźwigającymi trójkątne wyłamane naczółki. Elewacja zachodnia trójosiowa, zwieńczona wolutowym szczytem z przerwanym naczółkiem. Wewnątrz, w kruchcie, analogiczny jak w elewacjach bocznych portal (najlepiej zachowany, jako jedyny przez ostatnie 100 lat nie był narażony na bezpośrednie działanie warunków atmosferycznych), po stronie północnej Kaplica Adoracji Najświętszego Sakramentu. W kościele przeważa wyposażenie z połowy XVIII wieku. Na uwagę zasługuje wolnostojący, barokowy, drewniany ołtarz główny z 1757 roku, w typie tabernakulum (autor J.A. Langenhahn starszy, rzeźbiarz toruński), dwoje drzwi intarsjowanych  do zakrystii, rokokowa ambona z bogato dekorowanym baldachimem z 1759 roku.

Zabytek dostępny dla zwiedzających przez cały rok.

Oprac. Marzenna Stocka, OT NID w Toruniu, 24.09.2014.

Bibliografia

• Birecki P., Z dziejów staromiejskiego kościoła ewangelickiego obecnie kościoła katolickiego pw. Świętego Ducha w Toruniu, 2013.
• Błażejewska A., Kluczwajd K., Pilecka E., Tylicki J., Dzieje Sztuki Torunia, 2009, s. 314-315.
• Domasłowski J., Kościół Akademicki Św. Ducha w Toruniu. Dzieje - architektura - wyposażenie wnętrza, „Rocznik Toruński” 21, 1992, s. 173-203.