Toruński Dwór, pomimo kilkakrotnej zmiany funkcji, zachował w większości oryginalną substancję gotycką. Obiekt znajduje się w obszarze wpisanym na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz w obszarze  pomnika historii: „Toruń- Stare i Nowe Miasto”. 

Historia

Budynek Dworu Mieszczańskiego wzniesiono po roku 1484 roku na  letnią siedzibę bractwa św. Jerzego. Przy budowie wykorzystano istniejące w tym miejscu elementy fortyfikacji, zburzonego w 1454 roku, zamku krzyżackiego, m.in. narożną basztę strażniczą oraz piwnice znajdujące się pod południową częścią Dworu. Partia północna budynku nie otrzymała wówczas podpiwniczenia. Dyspozycja elewacji północnej podporządkowana została utworzonemu na międzymurzu, w miejscu dawnych zachodnich zabudowań zamkowych, wałowi ziemnemu ograniczonemu od wschodu obmurowaniem wtórnie utworzonej fosy. Elewacja północna została przekształcona w latach 60-tych XVIII wieku, otrzymując skromną dwukondygnacyjną formę barokową z ryzalitem na osi środkowej i trójkątnym szczytem zwieńczonym tympanonem. W części wschodniej, prostopadle do elewacji,  dostawiono niewielki dwukondygnacyjny budynek o konstrukcji szkieletowej, którego ślady pozostają czytelne na murze oporowym fosy. Na przełomie XVIII i XIX wieku Dwór zaadaptowano na potrzeby szpitala wojskowego, zaś w 1817 roku na magazyn. W 1842 roku Bractwo św. Jerzego zostało rozwiązane, a jego siedzibę przekazano na własność Miastu. Od tego momentu obiekt, zamieszkiwany przez biedotę miejską, ulegał ciągłej dewastacji. Pod koniec lat 70-tych XIX wieku Dwór przekazano Bractwu Strzeleckiemu, które w 1882 roku ogłosiło konkurs na przebudowę swojej siedziby. Na konkurs wpłynęło kilka projektów, w tym znanego berlińskiego architekta Johannesa Otzena. Niestety realizacja któregokolwiek z powstałych projektów przekraczała możliwości finansowe Bractwa. Ostatecznie, dzięki dotacji Magistratu, zrealizowano w 1894 roku, adjustowany przez Steinbrechta, projekt miejskiego radcy budowlanego Juliana Rehberga. W ramach przebudowy częściowo przekształcono wnętrza, przebudowano zwieńczenie narożnej baszty oraz wzniesiono całkowicie nową, neogotycką elewację północną. Po wystawieniu przez Bractwo nowej siedziby przy ulicy Przedzamcze budynek utracił swoją funkcję, co doprowadziło do powtórnego przekazania go Miastu, które w latach 20. XX wieku przystąpiło do adaptacji obiektu na cele mieszkaniowe. W latach 1939-1945 władze okupacyjne przeprowadziły w obiekcie gruntowne prace konserwatorski-budowlane. W ich trakcie częściowo zmieniono dyspozycję wnętrz, wmontowano nowe stropy, schody i piece. Budynek zaopatrzono w złącze wod-kan, a teren wokół uzbrojono w drenaż odwadniający. Poddano także konserwacji północną elewację wykonaną ze słabej jakościowo cegły. Po II wojnie światowej w budynku funkcjonował zakład wychowawczy dla młodzieży oraz Państwowy Dom Dziecka. W latach 70. XX wieku w budynku utworzono schronisko młodzieżowe. Kolejne remonty i przebudowy miały miejsce w latach 80. XX wieku oraz w latach 1997-2001, gdy dwór przekazany został Towarzystwu Współpracy z Miastami Bliźniaczymi.

Opis

Budynek Dworu Mieszczańskiego wzniesiony w południowo-zachodnim narożu dawnego zamku krzyżackiego, na zakręcie północnego odcinka ulicy Podmurnej, w pasie międzymurza utworzonego po rozebraniu zamku w 1454 roku. Od południa obiekt sąsiaduje z tzw. międzymurzem Galla oddzielonym reliktami muru Carnota od nabrzeża wiślanego. Od wschodu do budynku przylega kurtynowa ściana tamy fosy miejskiej, z której galerią Dwór skomunikowany korytarzem w grubości muru. Z uwagi na położenie w obrębie fortyfikacji miejskich poziomy w bezpośrednim sąsiedztwie obiektu silnie zróżnicowane. Budynek założony na planie krótkiego prostokąta z nieznacznie wtopioną w korpus wieżą w narożu południowo-zachodnim. Układ pomieszczeń przekształcony. Parter dwutraktowy z korytarzem w części środkowej, mieszczącym klatkę schodową. Do elewacji północnej przylegający portyk filarowy na rzucie  prostokąta, poprzedzony schodami. Bryła obiektu zwarta, urozmaicona narożną wieżą z nadstawką. Budynek z dwupoziomowymi piwnicami w typie suteryny, piętrowy z dwupoziomowym użytkowym poddaszem. Korpus kryty wysokim dachem dwuspadowym. Elewacja południowa osadzona na uskoku dawnego muru obronnego, tworzącym obecnie płytki taras. Korpus dwukondygnacyjny, trójosiowy. Na kondygnacji dolnej zamknięte odcinkowo otwory okienne oraz drzwi balkonowe. Pomiędzy 1 a 2 osią od wschodu ostrołuczna wnęka. Między kondygnacjami pas ostrołucznych tynkowanych blend. Na osiach drugiej kondygnacji zamknięte odcinkowo otwory okienne w prostokątnych wnękach z rozbudowaną partią tynkowanych nadproży, w  które wpisane ceglane łuki. Elewacja zwieńczona trójkątnym szczytem ze sterczynami, wydzielonym tynkowanym fryzem. Symetria szczytu zaburzona wtórną nadstawą baszty. Szczyt dwukondygnacyjny z sześcioma (pierwotnie siedmioma) ostrołucznymi blendami w układzie schodkowym. W blendach otwory okienne: u dołu trzy zamknięte odcinkowo, w górnej partii środkowej blendy dwa wąskie ostrołuczne. W części zachodniej wysunięta przed lico baszta na kamiennym fundamentowaniu, zwieńczona krenelażem, poniżej którego fryz rąbkowy. Na krenelażu tynkowe tarcze. Baszta nadbudowana nadstawą na rzucie kwadratu o ściętych narożach, zwieńczoną gzymsem koronującym, na którym osadzony namiotowy dach z kwiatonem.  Elewacje nastawy jednoosiowe dwukondygnacyjne. W zachodniej elewacji baszty otwór drzwiowy w głębokiej ostrołucznej wnęce o sfazowanych krawędziach. Ponad nim dwa wąskie prostokątne  otwory okienne. Analogiczne otwory na elewacjach południowej i wschodniej, z dodatkowymi otworami szczelinowymi w dolnych partiach. Zachodnia elewacja dworu trójkondygnacyjna o zaburzonej osiowości, zwieńczona gzymsem koronującym. W przyziemiu i na parterze zdwojone otwory okienne osadzone we wspólnych wnękach zamkniętych odcinkowo. Na poziomie piętra krawędzie wnęk opracowane wałkiem. Elewacja północna trójkondygnacyjna, pięcioosiowa, zwieńczona trójkątnym szczytem ze sterczynami. Przyziemie i parter wysunięte uskokowo. Środkowa oś parteru poprzedzona filarowym gankiem o ostrołucznych arkadach, zamkniętym krenelażem stanowiącym jednocześnie balustradę balkonu. Szczyt oddzielony od korpusu tynkowanym fryzem, artykułowany siedmioma ostrołucznymi blendami. W trzech środkowych blendach, posadowione na fryzie otwory okienne zamknięte odcinkowo. W górnej partii blendy środkowej dwa okna ostrołuczne. Elewacja wschodnia posadowiona na wysokim  murze fosy miejskiej. Dzielona dwoma pasami tynkowanych blend, zamkniętych łukami pełnymi, oddzielonymi fryzem z monochromatycznym ornamentem złożonym z motywu rybiego pęcherza. Pierwotnie na każdej kondygnacji siedem blend. Dwie południowe blendy dolnego pasa wtórnie przemurowane.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt dostępny z zewnątrz, wnętrza dostępne w trakcie imprez kulturalnych. W piwnicach budynku ogólnodostępny lokal gastronomiczny.

Oprac. Piotr Dąbrowski, 14.12.2014 r.

Bibliografia

• Kucharzewska J., Architektura i urbanistyka Torunia w latach 1871-1920, Toruń 2004, s. 240-248.
• Nawrocki Z., Dwór Mieszczański. Badania architektoniczne, t.1, Toruń 1971, maszynopis w archiwum WKZ w Toruniu.