Postawa rodziny Ostrowskich w czasach zaborów jest wzorcowym przykładem  patriotyzmu- udział w Powstaniu Listopadowym przypłacili konfiskatą majątku. 

Autorem projektu jest F. Lessel, budowniczy miasta Warszawy,  znany z licznych realizacji pałacowych, łączących cechy klasyczne z neorenesansowymi.

Historia

Hrabia Antoni Ostrowski był właścicielem dóbr Ujazd, położonych niedaleko Tomaszowa. Na pocz. XIX w. założył na terenie Tomaszowa (nazwa miasta pochodzi od imienia jego ojca) niewielką osadę przemysłowo-handlową, której mieszkańcy trudnili się tkactwem. Zauroczony pięknem przyrody terenów położonych w pobliżu rzeki Wolbórki, rozpoczął w 1812 r. budowę romantycznego pałacu w stylu angielskim. Autorem projektu był F. Lessel a prace nadzorował mistrz murarski Jan Komorowski z Ujazdu. Budowa przebiegała etapami; początkowo cały obiekt był jednokondygnacyjny, ok. 1817 r. dostawiono oranżerię, następnie podwyższono część o kondygnację i dostawiono pawilony. Ważnym elementem stała się czterokondygnacyjna wieża. Prace trwały do lat 30 XIX w. Wokół pałacu zorganizowano przestrzeń parkową z wykorzystaniem starodrzewia pozostałego z istniejącego wcześniej w tym miejscu lasu. Wcześniej, bo w r. 1821 Antoni Ostrowski zamieszkał w pałacu, wraz z nowo poślubioną małżonką, Antoniną Michałowską (siostrą malarza Piotra). Poza funkcją mieszkalną i reprezentacyjną, pałac pełnił także rolę urzędową, gdyż mieściła się tu siedziba gminy. W pobliżu wzniesiono budynki gospodarcze.

Ostrowscy utracili dobra tomaszowskie za udział w zrywie niepodległościowym, jakim było Powstanie Listopadowe. Majątek pałacowy wystawiono na licytacji, a budynek zakupił lokalny przedsiębiorca. W 1856 r. odkupił go syn Antoniego , Stanisław Ostrowski.  Zaniedbany obiekt wymagał gruntownej renowacji. Remont przeprowadzono w l. 1859-69, na podstawie projektu Bolesława Puczaszyńskiego. Ostrowscy udostępniali część pomieszczeń na potrzeby różnych organizacji i działań społecznych. Tuż przed wybuchem wojny posiadłość planował odkupić Zarząd Miejski, ale plan ten nie został zrealizowany. W 1950 r. pałac stał się siedzibą Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim. Funkcję tą pełni do dziś. Na wystawach zorganizowanych w zabytkowych wnętrzach pałacu można oglądać zbiory mi. etnograficzne, archeologiczne i przyrodnicze.

Opis

Założenie pałacowe usytułowane jest w północno-wschodniej części najstarszej partii Tomaszowa Mazowieckiego. Od północy sąsiaduje z korytem rzeki Wolbórki, od południa przylega do ulicy POW. W jego wschodniej części znajdują się budynki gospodarcze. Całość otoczona jest ażurowym metalowym ogrodzeniem na ceglanej podmurówce. 

Budynek utrzymany w stylu romantycznego klasycyzmu, zrealizowano na wydłużonym, nieregularnym rzucie. Bryła jest w części podpiwniczona, parterowa, a w partii środkowej piętrowa. Od południowego zachodu do korpusu przylega czterokondygnacyjna wieża, wzniesiona na rzucie zbliżonym do kwadratu. Od północy przylega do niej piętrowa przybudówka. Część wschodnia budynku jest trójczłonowa- jej część środkowa jest wyższa od bocznych parterowych partii, które dodatkowo posiadają ścięte narożniki.

Obiekt wzniesiono z cegły zmieszanej z kamieniem wapiennym na fundamentach kamiennych. Ściany są obustronnie otynkowane. Dachy o drewnianej więźbie pokrywa blacha. W zależności od partii budynku są one cztero, trój i dwuspadowe.

Wszystkie elewacje posiadają gzymsy wieńczące i posadowione są na cokołach. Rolę fasady pełni elewacja południowa, umiejscowiona równolegle do ulicy POW. Jest ona czteroczłonowa. Skrajną zachodnią część tworzy czterokondygnacyjna wieża. Jest ona wzniesiona na rzucie czworoboku, w najwyższej partii przechodzi w ośmiobok. Poszczególne kondygnacje wieży rozdzielone są gzymsami, posiadają otwory okienne o zróżnicowanym kształcie, umieszczone w opaskach okiennych oraz różne rodzaje dekoracji sztukatorskich. Całość wieńczy kopulasty daszek. Przylegająca do wieży partia jest czteroosiowa, parterowa z użytkowym poddaszem doświetlonym oknami w facjatach. Skrajną lewą oś tworzy otwór wejściowy zaakcentowany krytym tarasem, pozostałe to okna rozdzielone zdwojonymi pilastrami. Ściany wieńczy gzyms z fryzem tryglifowym. Fryz ten przechodzi na centralną, piętrową partię , dzieląc kondygnacje. Środkowa część jest trójosiowa. Umieszczono tu główne wejście do pałacu. Znajduje się ono w arkadowym przedsionku. Arkady rozdzielają pilastry. Na piętrze znajdują się dwa prostokątne otwory okienne oraz umieszczony płytkiej wnęce otwór drzwiowy prowadzący na niewielki balkon zabezpieczony kutą balustradą. Część wschodnia jest pięcioosiowa, jednokondygnacyjna. Otwory w tej części są zwieńczone półkoliście. Elewacja wschodnia składa się z trzech części. Boczne, parterowe mają po dwie osie i flankują środkową, wyższą. Umieszczony jest w niej otwór drzwiowy. Wszystkie wieńczą dachy trójspadowe. W elewacji północnej, ogrodowej, część centralna została nieco cofnięta w stosunku do pozostałych członów. Jest jednopiętrowa, na każdej kondygnacji znajdują się trzy prostokątne otwory okienne. Od zachodu sąsiaduje z parterową partią z czterema otworami okiennymi a dalej z przybudówką wieży. Przybudówka w strefie parteru jest boniowana, posiada jeden otwór okienny zwieńczony łukiem odcinkowym. Na piętrze narożniki zaakcentowano boniami. Od  wschodu przylega do parterowej partii ozdobionej ostrołukowymi blendami i wnękami, w których umieszczono mniejsze okna i jedne drzwi. 

W elewacji zachodniej główny element to wieża, której elewacja została rozwiązana podobnie, jak w fasadzie. Przybudówka w tej elewacji jest trzyosiowa, w osiach środkowych obu kondygnacji brak jest otworów okiennych , w bocznych znajdują się prostokątne okna. Podobnie, jak w innych częściach budynku , zastosowano tu elementy dekoracyjne w postaci ozdobnych gzymsów, pilastrów, opasek okiennych itp.

Wnętrze wielokrotnie przekształcano. Część pomieszczeń zachowała układ amfiladowy. Wiadomo, iż urządzono mi. salę bilardową i teatralna, kaplicę- znajdowała się o na parterze wieży. Część pokojów otrzymała nazwę od barwy wystroju wnętrza, mi. biały, niebieski. W części południowowschodniej znajdowała się oranżeria. Obecnie w kilku salach zwiedzający mogą oglądać ekspozycje ukazujące wygląd XIX wiecznych pomieszczeń.

Obiekt dostępny w godzinach pracy Muzeum.

Oprac. Anna Michalska OT NID w Łodzi, 20.03.2020 r.