Historia

Hrabia Antoni Ostrowski założył w Tomaszowie osadę sukienniczą,  której od 1823 r. przybywali i osiedlali się rzemieślnicy głównie z terenu zaboru pruskiego. Większość z nich była protestantami. W związku z tym właściciel miasta zainicjowała starania o założenie parafii ewangelickiej i rozpoczął budowę kościoła na pl. Św. Józefa ( obecnie pl. T. Kościuszki). Stan surowy zamknięty osiągnięto rok później, a wykończenie wnętrz i skompletowanie wyposażenia świątyni zakończyła się w 1829 r. Ewangelicy otrzymali także położoną w tej samej pierzei kamienicę na mieszkanie dla pastora i szkołę elementarną oraz grunt pod założenie cmentarza. Kościół służył społeczności luterańskiej do 1897 r., kiedy rozpoczęto budowę nowej świątyni p.w. Zbawiciela. Decyzja o wzniesieniu nowej budowli spowodowana była znacznym wzrostem liczby wiernych, których kościół p.w. Św. Trójcy (przeznaczony dla ok. 400 osób) nie był wstanie pomieścić. Od 1967 r. świątynia była wydzierżawiona przez parafię Kościoła Polskokatolickiego. Obecnie ponownie służy wiernym wyznania ewangelicko- augsburskiego.

Opis

Obiekt jest umiejscowiony w północnej pierzei pl. Kościuszki. Sąsiaduje z dawną szkołą parafialną i pastorówką, usytuowanymi w tej samej linii. Budynki rozdzielają wąskie pasy terenu, obecnie w formie wjazdów na posesję (dwie bramy). 

Kościół zrealizowano na planie zbliżonym do prostokąta, od północy ściana zakończona została węższą apsydą. Bryła kościoła jest dwukondygnacyjna, apsyda jest niższa. Wejście umieszczone w elewacji południowej, poprzedza je  niewielki przedsionek.

Ściany wykonano z cegły, obustronnie otynkowane. Więźba drewniana o konstrukcji płatwiowo-jętkowej, dach pokrywa blacha. 

Elewacja południowa pełni rolę fasady. Jest ona symetryczna, na osi znajduje się płytka wnęka z prostokątnym otworem drzwiowym mieszczącym główne wejście do świątyni. Flankują je pary pilastrów, które podtrzymują trójkątny tympanon. Nad nim umieszczony jest czworokątny otwór okienny. Wnękę wieńczy półkoliście zamknięty otwór okienny okolony opaską, na której umieszczono datę 1824 r. Elewacje wieńczy szczyt w formie attyki z kroksztynowym gzymsem, na którym znajduje się wieżyczka z kulą i krzyżem. Elewacje boczne- wschodnia i zachodnia rozwiązane są podobnie. Wnętrze doświetlają po cztery otwory okienne zwieńczone półkoliście w każdej kondygnacji. Narożniki tych elewacji zaakcentowane zostały parami pilastrów. W elewacji północnej głównym elementem jest apsyda. Na wyższej kondygnacji znajduje się okrągły otwór okienny oraz po jego bokach dwa okna zwieńczone półkoliście. Okna o tym samym kształcie umieszczono w apsydzie oraz ( mniejsze) po jej bokach. Tu również zastosowano element dekoracyjny w postaci pilastrów i gzymsów.

Nawa podzielona jest rzędami drewnianych kolumn dźwigającymi chór oraz empory okalające ją od południa, wschodu i zachodu. Wejście na chór znajduje się w południowych narożnikach.

Wnętrze pozbawione jest większości dawnego późno klasycystycznego wystroju. Poza chórami i ścianą ołtarzową z dwoma rzędami kolumn zachowały się jedynie tablice pamiątkowe umieszczone na ścianach oraz organy. 

Z zewnątrz obiekt dostępny cały rok, wnętrze po ustaleniu z władzami parafii (ul. Św. Antoniego 370).

Oprac. Anna Michalska OT NID w Łodzi, 27.03.2020 r.