Wyróżnia go pałac o bogatej historii, noszący ślady licznych przebudów oraz malownicze usytuowanie na krawędzi nadwiślańskiej skarpy.

Historia

Historia założenia pałacowego w Dzikowie sięga XV w., istnienia kamiennej wieży obronno-mieszkalnej, wybudowanej z inicjatywy Ossolińskich na wzniesieniu, w zakolu Wisły. Towarzyszyły jej zapewne wały obronne z parkanami oraz fosy. W XVI w. po lokacji miasteczka Tarnobrzeg, układ miejski sprzężono w założeniem obronnym właścicieli. W 1 poł. XVII w. dostawiono od pn. do trzykondygnacyjnej wieży poprzeczne, piętrowe, podpiwniczone skrzydło. Rozbudowano też system wałów obronnych. Ok. 1772 r., zapewne z inicjatywy Jana Jacka Tarnowskiego, rozbudowano zamek o skrzydło wschodnie, przez co siedziba zyskała charakter wielkopańskiej rezydencji pałacowej, o charakterze barokowym, z dziedzińcem paradnym. Splantowano wtedy teren, podnosząc go znacznie na skutek rozbiórki wałów obronnych, w skarpie po pn. stronie pałacu, będącej brzegiem starorzecza, ukształtowano rampowe zejście do niżej położonych ogrodów kwaterowych. Następne większe zmiany w obrębie zespołu pałacowego zaszły dopiero w XIX w., za czasów Jana Feliksa i Walerii Tarnowskich, z inicjatywy których pałac został przebudowany w latach 1834-1835 wg projektu Franciszka Marię Lanciego w modnym stylu neogotyckim. Ogrody kwaterowe zamieniono wówczas na park angielski a w nich postawiono obszerny, neogotycki pawilon mieszczący funkcje gospodarcze, w tym kuchnie pałacowe. W tym czasie założenie wzbogacono o następne obiekty: ujeżdżalnię, stajnię, wozownię, kordegardę oraz murowane ogrodzenie z kapliczką. Na przełomie XIX i XX w. przystąpiono, z inicjatywy Jana Zdzisława Tarnowskiego, do gruntownej modernizacji pałacu poprzedzonej projektami kilku znanych wówczas architektów: m.in. Tomasza Prylińskiego, Sławomira Odrzywolskiego, Zygmunta Hendla, Adolfa Kuhna, Franciszka Mączyńskiego. Pałac kompleksowo odnowiono, dodając mu neogotycki detal, niestety efektami prac cieszono się zaledwie 20 lat, gdyż w 1927 r. miał miejsce pożar. Zniszczony pałac odbudowano kilka lat później wg. projektu Wacława Krzyżanowskiego, rezygnując nadanej uprzednio stylistyki, powrócono natomiast do formy i wystroju z XVIII-wiecznej fazy przebudowy, czyli stylu umiarkowanego baroku, dodano także elementy modernistyczne. W zbliżonej formie pałac przetrwał do dziś. W 2 poł. XX w. założenie pałacowe użytkowane było przez Zespół Szkół Rolniczych, stajnie z ujeżdżalnią przerobiono na halę gimnastyczną z zapleczem. Obecnie w pałacu siedzibę ma Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega.

Opis

Zespół pałacowy znajduje się w południowo-wschodniej części dawnej miejscowości Dzików, leżącej administracyjnie w granicach miasta Tarnobrzega, na płaskowyżu górującym nad dawnym zakolem Wisły, obecnie rozległą doliną rzeczną. Założenie pałacowe, umiejscowione na północ od miasta lokacyjnego, w niedalekiej odległości od rynku, sprzężone jest z nim kompozycyjnie osią - ul. Sandomierską. Od południa zespół ograniczony jest drogą, od zachodu zabudową zagrodową, od północy i wschodu polami uprawnymi.

Pałac wybudowano w środkowej części założenia, na przedłużeniu traktu sandomierskiego, na północnej granicy płaskowyżu, frontem zwrócony na południe, ku dziedzińcowi z owalnym gazonem, na rzucie zbliżonym do podkowy. W układzie wnętrza czytelne jest rozplanowanie pierwszej siedziby, stanowiącej zach. skrzydło zamku, a także późniejsze rozbudowy, które nadały mu zbliżoną do symetrii dyspozycję wnętrza, z wejściem, sienią i tzw. Wielką Salą pośrodku.

Zamek, podpiwniczony, odznacza się dość zwartą bryłą, na którą składają się: prostopadłościenna, piętrowa, przekryta dachem czterospadowym bryła korpusu oraz wychodzące z niej skrzydła wschodnie i zachodnie, przekryte dachami dwuspadowymi. Osiowość bryły zaakcentowana jest od frontu masywnym, wielobocznym ryzalitem będącym podstawą wieży zakończonej hełmem a od strony ogrodu ryzalitem z zadaszeniem dwuspadowym. Ze względu na duży spadek terenu z kondygnacji piwnic urządzono bezpośrednie wyjście na taras od północy. Pałac wymurowany jest z cegły, w kondygnacji piwnic częściowo z kamienia, ściany są obustronnie tynkowane, dachy pokryte dachówką ceramiczną, hełm wieży blachą zakładkową. Elewacja frontowa jest symetryczna, z wieżą na osi, w korpusie głównym siedmioosiowa, z dwuosiowym skrzydłem wschodnim i jednoosiowym zachodnim. Zdobią ją: profilowane obramienia okienne, nadokienniki w formie fragmentów gzymsu i portal wejściowy. Górna część wieży jest wydzielona na wys. 4 kondygnacji masywnym gzymsem kordonowym, ponad którym urządzono galeryjkę z kamienną balustradą. Osie skrzydeł bocznych podkreślone są okulusami w szczytach. Elewacja ogrodowa, północna, symetryczna, dziewięcioosiowa, zdominowana jest środkowym ryzalitem z trzema dużymi, zakończonymi półkoliście przeszkleniami Wielkiej Sali, podbudowana rozległym tarasem z widokiem na ogrody i dolinę. Zdobią ją cztery toskańskie pilastry w ryzalicie wspierające płaski fryz z gzymsem, herb Tarnowskich na osi frontonu i rząd herbów spokrewnionych rodów, rozgraniczający okna Wielkiej Sali od okien mezzanina, półkoliste opaski z kluczami nad dużymi oknami a także skromniejsze, profilowane nad pozostałymi oknami i nadokienniki w formie fragmentów gzymsu. Elewacje boczne, są skromniejsze, wsch. jest siedmioosiowa z opaskami i nadokiennikami, elewacja zach. pięcioosiowa, symetryczna, z dwoma skrajnymi oknami zakończonymi ostrołukowo.

We wnętrzach zachodniego skrzydła zachowały się sklepienia, w tym także w dwukondygnacyjnym pomieszczeniu kaplicy. Z wyposażenia w pałacu obejrzeć można osiem pieców kaflowych, siedem kominków, umeblowanie biblioteki. Pozostałe elementy a także pokaźnie zbiory biblioteczne i działa sztuki uległy rozproszeniu po 1945 r.

Pawilon pełniący niegdyś funkcję oficyny-kuchni położony jest w pd.-wsch. części założenia. Wybudowany na rzucie zbliżonym do litery „L”, z częściowym podpiwniczeniem, o bryle składającej się z dwóch elementów: parterowego przekrytego dachem dwuspadowym i piętrowego, zwieńczonego attyką ze sterczynami w narożach, o stylistyce neogotyckiej. Wymurowano z cegły, ze ścianami obustronnie tynkowanymi, dach pokryto dachówką ceramiczną. Elewacja frontowa, północno-zachodnia rozplanowana symetrycznie, piętrowa, sześcioosiowa, zaakcentowana jest na osi płytkim ryzalitem flankowanym sześciobocznymi kolumienkami, wychodzącymi ponad dach jako sterczyny. W pozostałych elewacjach widoczne są dwie wysokości poszczególnych części i ich odrębna stylistyka: oszczędna, bez elementów dekoracyjnych w części parterowej i nieco bogatsza w piętrowej, w postaci: nadokienników w formie wygiętych gzymsów, gzymsu wieńczącego z fryzem i attyki ze sterczynami.

Stajnia z ujeżdżalnią umiejscowiona jest w południowej części, przy wjeździe do założenia. Wybudowana na rzucie zbliżonym do litery ”U”, ma przebudowane obecnie wnętrze i bryłę składającą się z pięciu elementów tworzących wrażenie kompozycji symetrycznej. Wymurowano ją z cegły, ze ścianami obustronnie tynkowanymi i dachami przekrytymi dachówką ceramiczną. Jej eklektyczny charakter podkreśla zachowany częściowo detal w postaci m.in. ramowych, głęboko rozrzeźbionych podziałów elewacji, lizen i wydatnych gzymsów. W czasie adaptacji ujeżdżalni na halę gimnastyczną zmieniono konstrukcję dachu środkowej części i przebudowano budynek, zacierając jego pierwotną stylistykę.

Wozownia usytuowana jest na tyłach stajni, na północ od niej. Ten niewielki, wybudowany na rzucie litery „L” obiekt o bryle złożonej z dwóch prostopadłościanów nakrytych dachami dwuspadowymi, wymurowany z cegły, przekryty dachówką ceramiczną, pozbawiony jest dekoracji i wyraźnych cech stylowych.

Oranżeria zachowana jest w szczątkowej postaci, we wschodniej części założenia. Czytelny jest jedynie obrys budynku, na rzucie wydłużonego prostokąta, wymurowany z cegły.

Dozorcówka usytuowana jest na południe od zespołu pałacowego, wydzielona od niego drogą. Wybudowana została na rzucie prostokąta, jako obiekt parterowy, przekryty dachem czterospadowym, murowany z cegły, o dachu pokrytym dachówką ceramiczną i ścianach dekorowanych podwójnymi pilastrami wychodzącymi z masywnego cokołu i sięgającymi gzymsu oraz z prostymi nadokiennikami z kluczem.

Kordegarda usytuowana jest przy głównym wjeździe do zespołu pałacowego, po jego wsch. stronie. To niewielki, wybudowany na rzucie prostokąta, parterowy, przekryty dachem dwuspadowym obiekt, murowany z cegły, z dachówką w pokryciu dachowym, którego ozdobą jest wybudowany z drewna ganeczek o ozdobnych zastrzałach. Elewacje kordegardy, są oplilastrowane, od północy i południa jednoosiowe z oknem w gładkim obramieniu z kluczem i herbem Tarnowskich - Leliwą w północnym szczycie.

Lodownia położona jest w południowo-wschodnim części ogrodów, na terenie warzywnika. Wybudowana na rzucie prostokąta, z ryzalitem środkowym „na przestrzał”, jako obiekt jednotraktowy, o prostopadłościennej parterowej bryle przekrytej dachem dwuspadowym, z przecinającym go dwuspadowym zadaszeniem dwukondygnacyjnego ryzalitu. Budynek wymurowano z cegły, ściany tynkowano od wewnątrz, dach pokryto dachówka ceramiczną. Dekoracje budynku stanowią ceglane gzymsy i ceglane obramienia półkoliście zakończonych okien w ryzalicie.

Elektrownia wybudowana została w północno-zachodniej części założenia, na rzucie prostokąta, z przylegającą od południowego prostokątną dobudówką, z dwutraktowym układem pomieszczeń w zasadniczej części. Prostopadłościenną, zwartą bryłę przekryto dachem wielospadowym, dobudówkę dachem pulpitowym. Budynek wymurowany z cegły, obustronnie tynkowano, dach pokryto dachówką ceramiczną. Jego jedyną ozdobą są płaskie obramienia okien.

W parku krajobrazowym tylko śladowo zachowały się relikty fortyfikacji, w postaci suchej fosy i zrujnowanego muru bastionowego po wschodniej stronie pałacu. Czytelna jest główna oś kompozycyjna założenia prowadząca od miasta przez dziedziniec paradny, pałac, taras widokowy, aż po polanę widokową i krajobraz otwarty a także swobodny układ alejek. Zachowała się aleja grabowa oraz liczne nasadzenia pochodzenia rodzimego i obcego oraz ogrodzenie parku z poł. XIX w. o neogotyckiej, spójnej z ówczesnym wyglądem pałacu, stylistyce.

Zabytek dostępny. W pałacu mieści się Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega.

Oprac. Mieczysław Kuś, 12.12.2014 r.