Zespół pałacowy jest reprezentatywnym dla tego obszaru przykładem barokowego typu założenia wykształconego we Francji entre cour et jardin (fr. między dziedzińcem a ogrodem). Na szczególną uwagę zasługuje również rozległa XIX-wieczna rozbudowa zespołu, która w wybitny sposób wykorzystuje uwarunkowania krajobrazowe lokalizacji.

Historia

Sztynort od XV wieku do 1944 roku należał do rodziny Lehndorff. Pierwsza siedziba rodowa zlokalizowana była na południowym cyplu Półwyspu Sztynorckiego, jednak w połowie XVI wieku uległa zatopieniu. Druga siedziba powstała na wzniesieniu, w miejscu obecnego pałacu, między 1554 a 1572 rokiem. W 1689 roku, ze względu na jej zły stan techniczny, rozpoczęto rozbiórkę i budowę pałacu barokowego. Projekt zakładał wykorzystanie części murów wcześniejszego domu. W ten sposób powstał pałac na planie zbliżonym do kwadratu, który nakryto jednym dachem. Nie jest znany autor projektu przebudowy. W dokumentach podano jednak wielu jej wykonawców, w tym m.in. mistrza murarskiego Baltzera Fröbe z Królewca czy też autora więźby dachowej, podłóg i gzymsów Georga Riebela. Równolegle do przebudowy pałacu w stylu barokowym przystąpiono do realizacji projektu założenia typu entre cour et jardin. Powstało wielkie, jak na warunki pruskie, barokowe założenie ogrodowe z alejami dębowymi, które stały się symbolem Sztynortu. Jego najważniejszym punktem kompozycji był 7-osiowy barokowy pałac. Rezydencję wyposażono w unikatową więźbę dachową, liczne piece kaflowe i kominki i polichromowane drewniane stropy. Część założenia barokowego została rozebrana w XIX wieku, tj. budynek bramny, mury kurtynowe, browar i stajnia. Na miejscu dwóch ostatnich zbudowano neogotycki spichlerz oraz oficynę. Ogród i park systematycznie poszerzano. Główną oś kompozycyjną stanowi droga pomiędzy zabudowaniami gospodarczymi i pałacowymi istniejąca już w czasach średniowiecznych. Zakończona została ona barokowym kanałem na jez. Kirsajty, po którym płynęli właściciele Sztynortu, by dostać się do swojej letniej, barokowej rezydencji na wyspie Upałty. W 4 ćw. XVIII wieku rozpoczęto przekształcenia parku w stylu krajobrazowym, którego autorem był Ernst Ahasverus Heinrich von Lehndorff. W XIX w. na obu końcach równoległej do pałacu alei dębowo-grabowej umieszczono w pierwszej kolejności pawilon ogrodowy, nazywany herbaciarnią, oraz neogotycką kapliczkę. W 1829 roku dobudowano dwa symetryczne skrzydła pałacu. W latach 1860-1680 pałac jeszcze powiększono dobudowując dwa alkierze i pseudobasztę. Zmieniono również wystrój środkowego ryzalitu na trzy neogotyckie wąskie szczyty oddzielone lizenami. Podczas II wojny światowej w pałacu swoją kwaterę miał Ribbentrop. Bardzo ważnym wydarzeniem w dziejach zespołu i rodziny Lehndorff był udział ostatniego właściciela Sztynortu z tego rodu, Heinricha, w nieudanym zamachu na Hitlera w Wilczym Szańcu w 1944 roku. Skutkiem tego Heinricha stracono, żona i córki zostały rozdzielone, a cały majątek skonfiskowano. Do początku lat 80. XX wieku zespół był eksploatowany przez PGR. W pałacu mieściła się stołówka, biura, przedszkole i mieszkania dla pracowników. Następnie zespół użytkowano jako ośrodek żeglarski. Od tego czasu trwale zmieniła się jego funkcja. W 2009 właścicielem pałacu stała się Polsko-Niemiecka Fundacja Ochrony Zabytków Kultury. Sztynort obecnie jest jednym z najważniejszych miejsc na szlaku żeglarskim Wielkich Jezior Mazurskich.

Opis

Założenie pałacowo-parkowe w Sztynorcie znajduje się na Półwyspie Sztynorckim w otoczeniu lasów i jezior mazurskich. Założone zostało na wzniesieniu w kierunku osi płd.-zach.-płn.-wsch. Od południa zespół ograniczony jest Jeziorem Sztynorckim wraz z rozbudowanym portem żeglarskim. Od zachodu wzniesienie opada w kierunku dawnej wsi folwarcznej, zlokalizowanej wzdłuż głównej dębowej drogi dojazdowej. Od północy wzniesienie opada tarasowo w kierunku ogrodów i parku, natomiast w części wschodniej zlokalizowana jest część gospodarcza. Zespół istniał na tym miejscu już w XVI wieku jako dom wieżowy, jednak to okres baroku wprowadził najważniejsze jego przekształcenia zarówno pod względem funkcjonalnym jak i przestrzennym. Na przestrzeni wieków podlegał on przebudowom zgodnym z panującymi ówcześnie modami pozostając jednak w harmonii z wcześniejszymi rozwiązaniami. W rezultacie powstał obiekt bardzo bogaty i rozległy, w którym efektownie wykorzystano wybitne uwarunkowania krajobrazowe lokalizacji. Park, wg decyzji o wpisaniu do rejestru zabytków, ma 18 ha. Jest to jednak obiekt o wiele bardziej rozległy, z licznymi otwarciami widokowymi i powiązaniami kompozycyjnymi. Należy tu wspomnieć chociażby o połączeniu widokowym między pałacem a XIX-wieczną rodową kaplicą grobową zlokalizowaną po drugiej stronie J. Sztynorckiego oraz o tzw. riding alee naokoło tego samego jeziorka. Na uwagę zasługuje harmonijne współistnienie elementów założenia barokowego (aleje dębowe, wyznaczające główne osie kompozycyjne, aleje lipowe i grabowe oraz kanał barokowy, jak również rzeźby i układ dziedzińców) z krajobrazowym (rozległe otwarcia i powiązania widokowe, liczne punkty widokowe, wnętrza krajobrazowe często z okazałymi soliterami, meandrująca rzeka angielska i wyspa, neogotycka architektura obiektów). W pałacu o cechach zarówno barokowych jak i neogotyckich warto zwrócić uwagę na imponującą barokową więźbę dachową korpusu głównego.

Własność prywatna. Pałac i pozostałe zabudowania dostępne z zewnątrz, park dostępny całorocznie.

Oprac. Joanna Szechlicka, OT NID w Olsztynie, 4.07.2014 r.