Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

skrzydło południowe Zamku Książąt Pomorskich - Zabytek.pl

skrzydło południowe Zamku Książąt Pomorskich


zamek 1690 r. Szczecinek

Adres
Szczecinek, Mickiewicza 2a

Lokalizacja
woj. zachodniopomorskie, pow. szczecinecki, gm. Szczecinek (gm. miejska)

Zamek w Szczecinku stanowił w średniowieczu ważne ogniwo w systemie obronnym księstwa zachodniopomorskiego – z tego czasu zachował mury obwodowe z charakterystyczną rombową dekoracją z cegły zendrówki.

W okresie nowożytnym przebudowany w formach późnorenesansowych i barokowych stał się jedną z rezydencji książęcego rodu Gryfitów. Mimo iż w późniejszych czasach stracił swój rezydencjonalny charakter, należy obecnie do nielicznych materialnych pozostałości po słowiańskiej dynastii rządzącej Pomorzem przez kilka stuleci. Atrakcyjnie położony na półwyspie, jest jednym z najbardziej znanych i charakterystycznych zabytków Szczecinka i okolic.

Historia

Pierwotnie teren późniejszego zamku w Szczecinku miał charakter wyspy oblanej wodami jeziorze Trzesieka. Już we okresie wczesnym średniowieczu istniał na tej wyspie gród. W 1310 r. ks. Warcisław IV z wołogoskiej linii Gryfitów  polecił ów gród umocnić i wznieść tam budynek mieszkalny. Na stałe zamieszkał w nim namiestnik księcia, sam zaś władca obrał za swoją siedzibę Białogard. Zapewne jeszcze za panowania Warcisława IV, czyli przed 1326 r. powstał murowany parterowy budynek mieszkalny na wysokim podpiwniczeniu. Po śmierci Warcisława IV władzę nad Pomorzem Środkowym objął książę szczeciński Barnim III, który po 1338 r. przekazał ją synom Warcisława IV. Zapewne to oni przyczynili się do rozbudowy zamku i nadbudowy piętra wcześniejszego budynku. Zapewne już wtedy powstała – wymieniana w późniejszych źródłach – klatka schodowa we wschodniej ścianie budynku.  W 1364 r. wymieniany jest po raz pierwszy wójt rezydujący na zamku w Szczecinku, jako reprezentant panujących książąt. W XV w. pograniczny zamek odgrywał ważną rolę w systemie obrony księstwa przed Krzyżakami władającymi od 1402 r. pobliską Nową Marchią.

W XVI w. zamek (od 1478 r. ponownie pod panowaniem książąt szczecińskich) pełnił przede wszystkim funkcję gospodarczą i administracyjną dla rozległych dóbr książęcych. W 1576 r. rozebrano starą stajnię, a na jej miejscu zbudowano nową wraz ze spichrzem zbożowym na drugiej kondygnacji. W 1583 r. wymieniany jest budynek mieszkalny, zwany „domem rycerskim” lub „dużym domem”, w którego największej sali (tzw. rycerskiej) odprawiono nabożeństwo po zniszczeniu kościoła farnego przez pożar. W 1592 r. wzmiankowana jest  przy „dużym domu” wieża więzienna. W 1584 r. wymienia się po raz pierwszy budynek bramny. Z zachowanych opisów wynika, że zabudowania zamkowe tworzyły czworoboczny układ z „domem rycerskim” w ścianie południowej, budynkiem bramnym w ścianie północnej, domem starosty i wozownią w ścianie zachodniej oraz browarem i stajnią ze spichrzem w ścianie wschodniej. O wyglądzie tych zabudowań niewiele wiadomo. Formę gotycką zachowywał nadal „duży dom”, czyli obecne skrzydło południowe zamku. Miał on wysokość odpowiadającą obecnej, jednak odmienny niż dziś podział na kondygnacje, o czym świadczą niewielkie okienka odkryte podczas ostatnich prac. Budynki po wschodniej i zachodniej stronie dziedzińca były zapewne parterowe, wzniesione w konstrukcji ryglowej. Murowaną konstrukcję miał budynek bramny, przez który prowadził wyjazd na drewniany most ze zwodzonym przęsłem, przerzucony na palach na stały ląd.

W 1606 r., po śmierci księcia Bogusława XIII zamek w Szczecinku stał się siedzibą wdowy po nim, księżny Anny Marii. Na jej potrzeby przebudowano teraz dawny „dom rycerski”, z którego zachowano tylko mury kapitalne.  Przekształceniem średniowiecznego zamku w renesansową rezydencję kierował pasierb księżnej, książę Filip II. Jako wzór do naśladowania polecił on budowniczym dwory myśliwskie w Kołbaczu i Podlesiu. Do robót ciesielskich zatrudniono mistrza Blume, pracującego dla starosty szczecineckiego Petera Somnitza. Do prac murarskich książę przysłał własnego mistrza. Nowa rezydencja ukończona została w 1610 r. Według inwentarza z 1621 r. był to budynek dwukondygnacyjny, nakryty dwuspadowym dachem z wystawkami i usytuowaną pośrodku kalenicy sygnaturką z zegarem. Do wschodniej elewacji bocznej przylegała baszta, określana jako wieża. W przyziemiu (mieszczącym więzienie) była ona okrągła, murowana, w nadbudowanej części górnej – czworoboczna, o konstrukcji ryglowej. Pod skrzydłem położone były trzy sklepione piwnice. Na parterze była przelotowa sień, a po każdej z jej stron – duża sala. W sali wschodniej strop, lub sklepienie wsparty był na czterech słupach (filarach) okrągłych i jednym czworobocznym. Sala zachodnia pozostawała nieukończona. Schody z sieni prowadziły na I piętro. Po stronie wschodniej, od dziedzińca położona była sala książęca o ścianach obitych czerwonym suknem. Jej ozdobą był piec z białych, niebieskich i żółtych kafli. Wyposażenie stanowiły meble, m.in. intarsjowany stół, srebra i poroża jeleni. W tylnym trakcie położona była książęca sypialnia z jednym zakratowanym oknem oraz gabinet o ścianach obitych czerwonym suknem.  Znajdował się tu piec z czarnych kafli. Przeciwną, zachodnią stronę budynku zajmowała na całej jego głębokości wielka sala jadalna o ceglanej posadzce i ozdobnym stropie na dwóch słupach. Jej wnętrze zdobiło 20 poroży jeleni, mapa Lubinusa i herby miast Europy. Drugie piętro, a właściwie poddasze mieszczące damskie alkowy i komory, oświetlone było oknami w wystawkach rozmieszczonych po trzy od południa i północy oraz w szczytach.

Rezydująca na zamku księżna Anna zmarła w 1616 r. Zamek przejął ks. Filip II. Postanowił on zbudować nowe skrzydło mieszkalne na miejscu dotychczasowego budynku bramnego. Zamówił u swego agenta, augsburskiego kupca i miłośnika sztuki Filipa Hainhofera szkic projektu nowej budowli. Na drodze do realizacji tych planów stanęła śmierć księcia w 1618 r. Rządy w Szczecinie objął brat Filipa, Franciszek I, a biskupstwo kamieńskie i Szczecinek otrzymał najmłodszy z braci – Ulryk. W 1619 r. ożenił się z Jadwigą, księżniczką brunszwicko-lüneburską, której przepisał w dożywocie zamek w Szczecinku. Chcąc przygotować dla niej godną siedzibę zlecił budowę nowego skrzydła – ukończono je w stanie surowym w 1620 r. 31 października 1622 r. książę Ulryk zmarł dożywszy zaledwie 33 lat. Nie zdążył obejrzeć ukończonych wnętrz skrzydła północnego, ani zrealizować projektowanej budowy kaplicy. W 1623 r. sporządzono inwentarz zamku. Czytamy w nim, że skrzydło północne było budowlą trzykondygnacyjną o długości 12 prętów (ok. 50 m), nakrytą dachem wykonanym „według mody włoskiej” o proporcjach wysokości do szerokości wynoszącej jak 1:3. Nad bramą wjazdową umieszczono podwójny herb pomorsko-brunszwicki z napisem mówiącym że „Książę Ulryk dom ten wzniósł od nowa w roku 1619”. W narożnikach od strony miasta rozmieszczono dwie wieże. Trzecia, mająca pomieścić klatkę schodową osiągnęła dopiero wysokość murów obwodowych. Nowy budynek ciągle jeszcze pozostawał nie ukończony i nie nadawał się do użytku. Przybyła do Szczecinka księżna Jadwiga zamieszkała tymczasem w skrzydle południowym. W skrzydle północnym urządziła kaplicę, zlecając zarazem ukończenie prac we wnętrzu.  

Prace budowlane ukończono w 1626 r., nadal jednak urządzano wnętrza. Przejazd bramny na dziedziniec, nad którym od strony miasta widniał wspomniany wyżej herb miał 15 m długości. Od strony dziedzińca elewacja budynku poprzedzona była krużgankami i wieżą z kręconą klatką schodową.

Księżna zmarła w 1650 r. Po jej śmierci zamek został przejęty z rąk Szwedów przez Brandenburczyków. Skrzydło północne przeznaczono wówczas na magazyny, a w skrzydle południowym umieszczono sąd grodzki. Według inwentarza z 1661 r. skrzydło północne było w złym stanie – pękały sklepienia na parterze, przeciekał dach. W 1667 r.  rozebrano oba piętra budynku, aby wznieść od nowa mury tych kondygnacji. W lepszym stanie było skrzydło południowe. Uszkodzeniu uległ jedynie narożnik południowo-zachodni podmywany przez wody jeziora. Powstałą wyrwę w murze zreperowano, a grunt wzmocniono palami i podsypano ziemią. Według następnego inwentarza z 1686 r. wnętrza skrzydła były w stosunkowo dobrym stanie, jak się wydaje, przetrwały w nich nawet obicia ścian z czasów książęcych. W 1686 r. sale na piętrze skrzydła północnego adaptowano do przechowywania zboża, a w 1690 r. dawną izbę stajennego zamieniono na więzienie.

Około 1690 r. architekt Victor de Poort gruntownie przebudował skrzydło południowe, nadając mu prostsze i bardziej utylitarne późnobarokowe formy. Jak wynika z inwentarza z 1697 r. w wyniku przebudowy sklepiono dwie piwnice. Po przebudowie był to budynek dwukondygnacyjny, nakryty dwuspadowym dachem z czterema kominami. Istniejące wystawki w dachu i sygnaturkę zlikwidowano lub zastąpiono nowymi, o prostszej formie. Wejście na parter poprzedzono gankiem ze schodami. Na parterze położone były trzy izby, kuchnia komora i komórka, na piętrze – duża sala i siedem izb. Rozebrano ryglową nadbudowę nad basztą przy wschodniej elewacji szczytowej, pozostawiając tylko cylindryczną część dolną.  

W 1720 r. zlikwidowano sąd grodzki, a skrzydło południowe przeznaczono na mieszkania dla urzędników domeny. Według kolejnego inwentarza z 1736 r. do północnego skrzydła zamku prowadził drewniany most o długości ok. 180 stóp, tj. ok. 65 m. Na piętrze skrzydła mieścił się wówczas magazyn siana. Skrzydło to uległo dewastacji podczas wojny siedmioletniej (1756-1763). Na skutek usunięcia kotw przez wojska rosyjskie runęła górna część budynku od strony zachodniej, w 1776 r. pozostała część dachu. W 1780 r. rozebrano ruinę, a na jej miejscu powstała brama wjazdowa na teren zamku. Również w 1780 r. adaptowano skrzydło południowe na manufakturę wyrabiającą gorsety i damskie torebki, którą założył Żyd z Koszalina, Salomon Borchardt. Po zachodniej stronie dziedzińca otoczonego murem ze szkarpami wzniesiono parterowy budynek farbiarni. W 1793 r. manufakturę przeniesiono do Koszalina, a w rok później zamek wystawiono na licytację. W jej wyniku dawny zamek przejęty został przez Rejencję w Szczecinie, która postanowiła adaptować go na dom pracy i opieki nad biednymi. W 1798 r. na miejscu browaru z 1661 r. zbudowano szpital. W 1799 r. przystąpiono do przebudowy skrzydła południowego. W 1801 r. po północnej stronie dziedzińca  wzniesiono budynek dla administracji zakładu, który w 1820 r. zastąpiony został nowym – podobnie jak poprzedni o konstrukcji ryglowej.   

W 1857 r. po wschodniej stronie budynku administracyjnego wzniesiono nowy dwukondygnacyjny szpital. W 1867 r. obniżono poziom jeziora Trzesieka o ok. 1,5 m, co pozwoliło połączyć zespół zamkowy ze stałym lądem. Po kilkunastu latach zaczęły osiadać fundamenty skrzydła południowego. W 1880 r. na ścianach budynku pojawiły się rysy. Na skutek obniżenia lustra wód jeziora drewniany ruszt pod fundamentami budynku znalazł się powyżej poziomu wód gruntowych i  zaczął butwieć, co naruszyło statykę fundamentów. Rozbiórki budynku udało się uniknąć dzięki inżynierowi R. Schreiberowi ze Szczecina, pod którego kierunkiem usunięto ruszt i podmurowano fundamenty. W XIX lub na początku XX w. rozebrano barokowe sklepienia piwnic i wykonano nowy tynk na elewacjach, usuwając skromny detal.

W 1893 r. przystąpiono do budowy nowej siedziby administracji zakładu.  Po rozbiórce poprzedniego budynku z 1820 r. odkryto  ruszt, na którym spoczywał fundament skrzydła północnego. W 1905 r. rozebrano szpital z 1798 r., a na jego miejscu zbudowano tzw. skrzydło kapliczne.

W latach 30. XX w. zespół przejęła hitlerowska organizacja NSDAP Standarte 54. Na terenie dawnego zamku umieszczono m.in. Urząd Pracy. W latach 1936-1937 przystosowano budynki do nowej funkcji. Przebudowano skrzydła kapliczne i administracyjne, ujednolicając kolorystykę ich elewacji oraz formę stolarki okiennej. W skrzydle południowym umieszczono więzienie.

Po 1945 r. zabudowania zespołu służyły jako koszary. W 1956 r. zostały przekazane administracji powiatowej. W skrzydle północnym i wschodnim mieściło się Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, w skrzydle zachodnim internat Szkoły Rzemiosł Budowlanych, a w skrzydle południowym w latach 60. XX w. otwarto hotel turystyczny (Dom Wycieczkowy „Zamek”).

W 2011 roku rozpoczęto restaurację skrzydła południowego. Skuto tynki z wszystkich elewacji. Odsłonięto lico ścian z dekoracją z cegły-zendrówki. Piwnicę i parter adaptowano na lokale gastronomiczne. Do sali restauracji na parterze przeniesiono zabytkowy piec z kamienicy przy ulicy Wojska Polskiego. Na piętrze umieszczono salę konferencyjną oraz galerię. Wyeksponowano odkryte w czasie remontu wejście do nieistniejącej baszty od strony wschodniej. Na poddaszu ulokowano pokoje dla gości. Uroczyste otwarcie Centrum Konferencyjnego „Zamek” w odrestaurowanym skrzydle południowym odbyło się 14 września 2013 r. W pozostałych zabudowaniach na terenie dawnego zamku mieszczą się obecnie Bursa Międzyszkolna (w skrzydle północnym), Regionalny Zarząd Lasów Państwowych, oraz Centrum Edukacji Ekologicznej (w skrzydle zachodnim).

Opis

Zamek w Szczecinku położony jest na półwyspie nad jeziorem Trzesieka, na południe od starego miasta, po wschodniej stronie ulicy Adama Mickiewicza, biegnącej w kierunku południkowym, wzdłuż brzegu jeziora. Półwysep, dawna wyspa, ma obecnie kształt zbliżony do kwadratu, oblanego od południa i zachodu wodami jeziora, od wschodu oddzielonego uchodzącym do jeziora strumieniem Niezdobna. Na północ od zamku rozciągają się tereny zielone dawnych ogrodów książęcych.  Dojazd na teren zamku prowadzi od strony północnej, z uliczki biegnącej od ul. Mickiewicza wzdłuż dawnej fosy zamkowej. Jedyne zachowane do dziś, południowe skrzydło zamku jest elementem większego czworobocznego  kompleksu zabudowań, wzniesionych na miejscu dawnych budynków zamkowych. Od północy i wschodu dawny dziedziniec zamkowy zamykają gmachy przekształcone w latach 30. XX w., mieszczące obecnie m.in. bursę międzyszkolną. Od strony zachodniej położony jest niski budynek o ceglanych elewacjach z XIX w. – obecnie siedziba Centrum Edukacji Ekologicznej.

Południowe skrzydło zamku zwrócone jest frontową (północną) elewacją w stronę dziedzińca, tylną, południową elewacją wychodzi na jezioro.  Budynek o cechach stylowych późnego gotyku z późniejszymi elementami. Założony na rzucie wydłużonego prostokąta, jednopiętrowy, na wysokim podpiwniczeniu, nakryty naczółkowym dachem z użytkowym poddaszem. Murowany z cegły gotyckiej w wątku gotyckim i nieregularnym, pokryty dachówka karpiówką.  W elewacjach obecnie wyeksponowane lico ceglane z wzorem w kształcie litery X dość dobrze czytelnym w kondygnacji parteru, zniekształconym przez liczne przebudowy na wysokości piętra. Na zachodniej ścianie szczytowej częściowo pozostawione wtórne tynki, narożniki zaakcentowane tynkowym boniowaniem. Kondygnacje oddzielone odsadzką. Otwory okienne zamknięte łukiem odcinkowym, obwiedzione tynkowymi opaskami. W obu dłuższych elewacjach widoczne liczne pozostałości wcześniejszych (bądź wtórnych) zamurowanych okien – również zamkniętych łukiem odcinkowym (w fasadzie były to niewielkie otwory na poziomie obecnego stropu nad parterem oraz obecnych okien I piętra, w elewacji tylnej – nieliczne tego typu pozostałości przetrwały na różnych poziomach pomiędzy oknami I piętra). Obie dłuższe elewacje symetryczne, dziewięcioosiowe, z drzwiami wejściowymi pośrodku. Wejście frontowe poprzedzone schodami, wejście tylne – gankiem z dwuramiennymi schodami i osobnym wejściem do piwnic. – od frontu fasada poprzedzona schodami prowadzącymi do głównego wejścia, elewacja tylna – gankiem z dwuramiennymi schodami.

Wnętrze rozwiązane w dwutrakcie, z zachowaną, częściowo zrekonstruowaną barokową klatką schodową w przednim trakcie (dostępną z hallu na parterze) oraz z częściowo odtworzoną gotycką klatką przy wschodniej  ścianie szczytowej. Piwnica adaptowana do funkcji gastronomicznej (bar), na parterze od strony jeziora usytuowana restauracja, na piętrze – sala konferencyjna, na poddaszu –  pokoje  hotelowe. We wnętrzach wyeksponowane odkrywki – pozostałości wnęk okiennych, fragmenty muru.

Wnętrza restauracji ogólnodostępne w godzinach otwarcia (12-22), pozostałe pomieszczenia – za zgodą dyrekcji Centrum.

Opr. Maciej Słomiński, OT NID Szczecin, 25-02-2019 r.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Bogusław .

Rodzaj: zamek

Styl architektoniczny: renesansowy

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_32_BK.112942, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_32_BK.422220