Jest przy tym ważny akcentem architektonicznym w ważnym miejscu pomiędzy rejonem dworca głównego a historycznym nadodrzańskim przedmieściem zwanym Wikiem Górnym.

Historia

W 1878 r. berliński inżynier Johann Büsing uzyskał od Rady Miejskiej koncesje na budowę i eksploatację czterech tramwajowych linii konnych. W 1879 r. powstało Szczecińskie Towarzystwo Tramwajowe Stettiner Strasseneisenbahn, które przystąpiło do budowy. Jeszcze w tym samym roku otwarto pierwszy, pięciokilometrowy odcinek prowadzący z obecnego placu Orła Białego do Łękna. W 1885 r. Towarzystwo zakupiło od spadkobierców tajnego radcy Rohma dwie działki przy ob. ul. Kolumba 87-89 wraz z położoną na ich wysokości Wyspą Jaskółczą. Zastane na tej parceli zabudowania adaptowano na zajezdnię tramwajów konnych oraz warsztaty i magazyny paszy. Piętrowy budynek stajni wzniesiony został w 1886 r. według projektu E. J. Deckera. W tym samym roku powstał kwadratowy w rzucie budynek wagonowni, położony nieco na południe od poprzedniego. W głównej zajezdni znajdowały się pomieszczenia dla 90 koni i 22 wagonów. W 1886 r. otwarto odcinek linii od dworca kolejowego do ob. ulicy Wyszyńskiego. W 1893 r. przebudowano położony w północnej części działki magazyn paszowy (proj. C. Kupferschmoidt). W 1896 r. Towarzystwo podjęło decyzję o elektryfikacji sieci tramwajowej, której długość wynosiła 34,9 km, z czego 1,8 km stanowiły tory w trzech zajezdniach. 5 maja 1896 r. zawarto umowę z Powszechnym Towarzystwem Elektrycznym (Allgemeine Elektizität-Gesellschaft z Berlina) na budowę sieci tramwaju elektrycznego i elektrowni zasilającej sieć trakcyjną. Główną część prac wykonano w 1897 r. Ze zmianą trakcji wiązała się modernizacja zajezdni. Na miejscu dawnego magazynu paszowego zbudowano wspomnianą elektrownię (siłownię), rozbudowano remizę dodając drugą jej część od strony południowej oraz adaptowano budynek dawnych stajni na wagonownię i warsztaty naprawcze taboru. W 1899 r. do nowej części remizy dobudowano od strony Odry kuźnię. W 1904 r. do dawnej stajni dobudowano (wg projektu Hölinga) piętrową część frontową oraz nową, usytuowaną na załamaniu linii zabudowy halę wagonowni, która połączyła dwa najstarsze budynki dawnej stajni i wagonowni z 1886 r. W tym samym roku do wspomnianej wagonowni dostawiono od strony Odry budynek warsztatów i kuźni. W 1920 r. Towarzystwo przejęło wydzierżawianą dotychczas Wyspę Jaskółczą, która została połączona ze stałym lądem mostem kratownicowym projektu Hermanna Scholla. W 1921 r. zlikwidowano starą siłownię, a na Wyspie Jaskółczej uruchomiono główną stację energetyczną z turbinami na prąd zmienny, zasilającą sieć trakcyjną. W 1925 r. przebudowano remizę według projektu, który sporządził Gustav Gauss, a w latach 1925-1926 przekształcono położoną wzdłuż przejazdu część dawnej stajni dostosowując do jej nowej funkcji administracyjnej. 1928 r. budynek dawnej siłowni adaptowano na cele administracyjne i socjalne. W 1935 r. nadbudowano o jedno piętro od strony ul. Kolumba obie części wagonowni (z 1885 i 1896 r.). Po 1945 r. zajezdnia - nie zniszczona w czasie wojny - nadal pełniła swą funkcję. W budynku administracyjnym umieszczono szkołę zawodową. W latach 80. XX w. zajezdnia została zamknięta W 1990 ówczesny jej właściciel - Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej wystąpił do Wojewódzkiego Konserwatora zabytków w Szczecinie z wnioskiem o pozwolenie na rozbiórkę części obiektów, stosownej zgody jednak nie uzyskano. W 1993 r. Zarząd Miasta przekazał zespół zajezdni Szczecińskiemu Centrum Przedsiębiorczości, dzięki którego inicjatywie w latach 1994-1996 został poddany gruntownej rewaloryzacji. Obecnie mieści się tu m. in. Szczeciński Park Naukowo-Technologiczny oraz Zachodniopomorskie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Główną halę zajezdni adaptowano na salę przystosowaną do organizowania imprez, pozostałe pomieszczenia do funkcji biurowej dla firm i stowarzyszeń działających w ramach tzw. inkubatora przedsiębiorczości. Na początku 2015 r. na okres remontu dworca Szczecin Główny, w hali zajezdni umieszczono tymczasowy dworzec kolejowy.

Opis

Zespół dawnej zajezdni położony jest na południe od Starego i Nowego Miasta w Szczecinie, nad Odrą w bezpośrednim sąsiedztwie dworca PKP Szczecin Główny, przy początkowym odcinku ul. Kolumba, stanowiącej niegdyś główną drogę podmiejskiej osady służebnej zwanej Wikiem Górnym. Zabudowania zajezdni zajmują teren pomiędzy ulicą a brzegiem Odry oraz Wyspę Jaskółczą, połączoną mostem ze stałym lądem. Kompleks zabudowań tworzy wschodnią pierzeję ulicy Kolumba. W skład zespołu wchodzą różnorodne, obecnie ujednolicone pod względem formy obiekty. Jako pierwsze od północy położone są dwa budynki połączone wspólną dwupiętrową częścią frontową, pomiędzy którymi prowadzi od ul. Kolumba wjazd w kierunku wyspy Jaskółczej. Budynek narożny pełnił funkcję administracyjną, w budynku po południowej stronie przejazdu, powstałym w wyniku przekształcenia starej hali wagonowej znajdowały się pomieszczenia socjalne i warsztatowe. Od strony południowej dalszy ciąg zabudowań tworzą dawna hala wjazdowa - parterowa, z narożnikowo usytuowanym dawnym wjazdem do zajezdni oraz dwa budynki hal postojowych, od frontu piętrowe, z pomieszczeniami warsztatowymi położonymi z tyłu. Na wyspie Jaskółczej położony jest budynek dawnej podstacji energetycznej, dostępny przez most na Odrze, do którego dojazd prowadzi przez bramę w parterze pierwszego ze wspomnianych wyżej budynków frontowych.

Zabudowania dawnej zajezdni wzniesione zostały w oszczędnych formach ceglanej architektury przemysłowej, charakterystycznych dla 2. poł. XIX w. Pierwszy od północy, narożny budynek założony poprzecznie do ulicy, na rzucie wydłużonego nieregularnego czworoboku, ma trzy kondygnacje w swej starszej, frontowej partii, a dwie w nieco niższej pozostałej (głównej) części, wzniesionej w latach 20. XX w. na miejscu dawnej siłowni. Budynek po południowej stronie przejazdu, złożony jest z wąskiej części frontowej oraz dawnej hali wagonowej, założonej na rzucie zbliżonym do kwadratu, a wewnątrz wtórnie podzielonej. Od strony ulicy dwupiętrowa, frontowa część budynku stanowi jedną całość z budynkiem narożnym, z którym jest równa wysokością i liczbą kondygnacji. Oba budynki nakryte są niskimi, niemal płaskimi dachami. Dawna hala wjazdowa, stanowiąca następny od strony południowej człon zespołu założona została na rzucie nieregularnego sześcioboku (szerszego od frontu, węższego w głębi), powtarzającego swym kształtem lekkie załamanie linii zabudowy równoległe do osi ulicy skręcającej tu nieco w kierunku wschodnim. Parterowa hala, nieco wyższa od przyziemia sąsiednich budynków nakryta jest niskimi dachami - dwuspadowym i płaskimi ze świetlikami. Dwie następne hale o rzutach prostokąta i kwadratu, połączone od tyłu z pomieszczeniami dawnych warsztatów, stanowią wizualnie dolną kondygnację budynków tworzących od frontu rodzaj dwukondygnacyjnego parawanu z piętrem nadbudowanym nad mieszczącym się w parterze wąskim pomieszczeniem pomocniczym. Wyższa frontowa część tych budynków nakryta jest niskimi dachami dwuspadowymi, właściwe hale niskimi rozległymi dachami dwuspadowymi ze świetlikami, przyległe do hal niższe części tylne - dachami płaskimi.

Budynki dawnej zajezdni są murowane, o elewacjach z czerwonej nietynkowanej cegły, stropach masywnych na belkach stalowych. Konstrukcje dachów nad halami - stalowe, kratownicowe o dużej rozpiętości, pokrycie dachów - papą.

Oblicowane cegłą elewacje budynków odznaczają się niezwykłą oszczędnością detalu, ograniczonego do lizen, gzymsów i skromnych fryzów międzykondygnacyjnych. Otwory zamknięte są łukami odcinkowymi (z wyjątkiem tylnej części narożnego budynku administracyjnego, którego okna są prosto zamknięte i mają kształt leżących prostokątów). Połączona elewacja dwóch pierwszych budynków od północy - pozornie symetryczna, czternastoosiowa, z prosto zamkniętym przejazdem usytuowanym w przyziemiu łączącego oba budynki środkowego dwuosiowego pseudoryzalitu, ujętego po bokach lizenami i zwieńczonego trzema sterczynami. W północnej część elewacji, podzielonej lizenami, nadproża okien (na parterze i 1. piętrze trój-, na 2. piętrze dwudzielnych), ogzymsowane. Analogicznie podkreślone otwory środkowego pseudoryzalitu, podczas gdy artykulacja południowej części elewacji skromniejsza, ograniczona do ceglanego fryzu nad parterem. Całość zwieńczona wydatnym gzymsem z uproszczonymi ceglanymi kroksztynami. Elewacja parterowej hali wjazdowej przepruta dużymi fabrycznymi oknami, podzielona lizenami na trzy części, z których centralna trzyokienna (o środkowym otworze wyższym od pozostałych) zaakcentowana niskim szczytem. Całość zwieńczona gzymsem i sterczynami na osi lizen oraz środkowego szczytu. W elewacjach dwóch pozostałych hal okna parteru duże, typu fabrycznego o wyodrębnionych nadprożach wysuniętych przed podzielone lizenami lico dolnej partii muru. Pozostałe elementy artykulacji ograniczone do fryzów kordonowych i gzymsu wieńczącego. W elewacji hali południowej usytuowany dawny wjazd - w 2015 r. główne wejście na tymczasowy dworzec kolejowy.

Wnętrza przekształcone w stosunku do stanu pierwotnego. Budynek administracyjny dwutraktowy, dawna hala po południowej stronie przejazdu - podzielona obecnie na trzy trakty. Wnętrza trzech pozostałych hal adaptowane do współczesnych potrzeb. Przestronne wnętrze ostatniej hali wykorzystywany jako hall tymczasowego dworca PKP na czas remontu właściwego budynku.

Usytuowany na wyspie Jaskółczej budynek dawnej podstacji energetycznej z ok. 1921 r., utrzymany w formach modernistycznych z elementami ekspresjonizmu. Zwrócony szczytową elewacją z głównym wejściem w kierunku północnym. Założony na rzucie krótkiego prostokąta, dwukondygnacyjny, podzielony wzdłużnie na część („nawę”) środkową, mieszczącą halę turbin i dwie niższe, symetryczne części („nawy”) boczne z pomieszczeniami rozdzielni i komór transformatora. Część główna nakryta niskim dachem dwuspadowym, partie boczne - dachami pulpitowymi. Budynek murowany, o elewacjach oblicowanych cegłą klinkierową i dachach pokrytych papą. Elewacje podzielone rodzajem lizen o trójkątnym przekroju, rozdzielających okna i nisze okienne zamknięte łukiem dwuspadowym. Elewacje szczytowe sześcioosiowe. Pośrodku południowej elewacji szczytowej pomiędzy lizenami usytuowane główne wejście do budynku, a nad nim para wysokich okien. Elewacja północna o analogicznej kompozycji, z wnękami zamiast środkowej pary otworów, ozdobiona w szczycie motywem tramwajarskich „skrzydełek” z błyskawicami. W elewacjach bocznych pomiędzy lizenami pary okien i wnęk z przepruciami w górnej partii. Boczne ściany „nawy” głównej przeprute dużymi taflami okien doświetlających wnętrze hali turbin.

Budynki przy ul Kolumba ogólnodostępne, podstacja energetyczna - tylko za zgodą użytkownika.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 30.07.2015 r.