Odgrywa ważną rolę w organizacji przestrzennej szczecińskiego Nowego Miasta - dzielnicy, której powstanie stanowiło pierwszy wyłom w fortyfikacjach twierdzy Szczecin. Zachował bogaty, indywidualnie kształtowany ceramiczny detal elewacji oraz monumentalne neogotyckie wnętrza głównego hallu i niskiego parteru.

Historia

Ratusz, zwany Nowym, lub Czerwonym należy do głównych budowli szczecińskiego Nowego Miasta, którego sieć ulic wytyczona została w 1846 r. Dzielnica ta, stanowiąc pierwszą próbę rozszerzenia zabudowy poza teren zamknięty fortyfikacjami, rozplanowana została wzdłuż obecnej ulicy 3 Maja (ówczesnej Lindenstrasse), pomiędzy Starym Miastem, a dworcem kolejowym, wkrótce po budowie połączenia kolejowego, Szczecina z Berlinem. W latach 60. XIX w. przystąpiono do zabudowy kwartałów położonych po wschodniej stronie obecnej ulicy 3 Maja. Decyzję o budowie nowego ratusza podjęto już w 1856 r. Stara, średniowieczna siedziba władz miejskich na Rynku Siennym była już wówczas zbyt ciasna i mała jak na potrzeby szybko rozwijającej się metropolii. Na planie miasta z 1866 r. po raz pierwszy pojawił się zarys murów nowego ratusza - naniesiony na podstawie zapewne już wówczas gotowego projektu, którego autorem był miejski radca budowlany Konrad Kruhl. Kamień węgielny pod nowy gmach położono 2 września 1875 r., a poświęcenie i oddanie do użytku gotowego budynku odbyło się 10 stycznia 1879 r. Nowy ratusz, będący przez długie lata najwyższym obiektem w okolicy stał się siedziba magistratu, w którego skład wchodziło oprócz nadburmistrza i burmistrza 19 radnych. Rada Miasta składała się z 62 członków wybieranych co 6 lat. Zarząd miasta dzielił się na 14 organów i deputacji. Oprócz pomieszczeń administracyjnych na parterze ratusza znalazło się archiwum, a w piwnicach restauracja i kawiarnia.

Przed 1945 r. prace budowlane przy ratuszu ograniczały się do drobnych przeróbek. W 1900 r. przebudowano pomieszczenia archiwum, a w 1912 r. adaptowano strych m.in. na mieszkania dla kelnerów obsługujących restaurację, wybijając nowe szerokie okna. W czasie 2. wojny światowej w ratuszu miało swą siedzibę gestapo. W maju 1945 r. nie zniszczony podczas wojny ratusz spłonął prawdopodobnie na skutek podpalenia. Wypaliła się niemal cała centralna część budynku, a pozostałe pomieszczenia uległy dewastacji. Przetrwały mury obwodowe i ściany działowe. W 1956 r. władze miejskie Szczecina podjęły decyzję o odbudowie gmachu i przeznaczeniu go na siedzibę Miejskiej Rady Narodowej. Stosowny projekt wykonał w latach 1956-1959 inż. Kazimierz Stachowiak z Miastoprojektu w Szczecinie. Do prac przystąpiono w 1959 r., po uprzedniej zmianie przeznaczenia budynku na siedzibę Urzędu Morskiego. Odbudowa polegała m.in. na remoncie wnętrz i ścian wraz z rekonstrukcją zniszczonych części sklepień hallu oraz na odtworzeniu dachów, adaptacji poddasza na pomieszczenia użytkowe oraz budowie nowych zwieńczeń i wieżyczek. W elewacjach środkowych ryzalitów obu dłuższych elewacji zlikwidowano wimpergi nad oknami drugiego piętra, przebijając w ich miejscu okrągłe okna dla doświetlenia ostatniej kondygnacji, zmieniono nieco kąt nachylenia dachu, w którego połacie wbudowano nowe lukarny doświetlające poddasze, zmieniono formę hełmów wież i zwieńczenia wieżyczek. Konieczne było też wykonanie nowej stolarki okiennej i drzwiowej. Tę ostatnią osadzono w nowych, zmniejszonych otworach. We wnętrzu budynku podzielono duże sale na mniejsze pomieszczenia biurowe. W 1997 r. odrestaurowano portyk wejściowy od strony placu Batorego. Wykonano przy tym konserwację i częściową rekonstrukcję figur alegorycznych. W latach 2007-2008 r. przeprowadzono remont elewacji od strony ul. Dworcowej, w następnych latach, 2011-2012 odnowiono elewacje od placu Batorego, a w latach 2013-2014 elewacje boczne. Prace te polegały na umyciu i oczyszczeniu ceglanego lica, uzupełnieniu ubytków, rekonstrukcji zniszczonych fragmentów (w tym ponownym odtworzeniu oraz kolorystycznym scaleniu cegieł. W 2014 r. przystąpiono do remontu hallu i głównej klatki schodowej.

Opis

Budynek Nowego Ratusza usytuowany jest na wschodnim obrzeżu szczecińskiego Nowego Miasta, na skraju skarpy nadodrzańskiej umocnionej ceglanym murem oporowym. Gmach dostępny jest z dwóch poziomów - dolnego od wschodu, tj. od placu Ratuszowego, położonego pomiędzy Starym a Nowym Miastem oraz górnego, od zachodu czyli od strony placu Batorego, który sięga do al. 3 Maja. W południowej pierzei tego ostatniego placu przetrwały zabytkowe budynki dawnej komendantury z 1866 r. oraz hotelu Victoria z końca XIX w. Na dolnym poziomie plac Ratuszowy łączy się z placem Tobruckim, na którym usytuowana jest fontanna z końca XIX w., niegdyś zwieńczona grupą rzeźbiarską „Sedina” i wokół którego skupione są okazałe gmachy z XIX i pocz. XX w. - Poczta nr 2, budynek Magistratu, ob. Zachodniopomorski Uniwersytet Medyczny oraz Książnica Pomorska - dawne Gimnazjum Miejskie.

Budynek neogotycki, o pięciu skrzydłach (czterech zewnętrznych i jednym wewnętrznym) i dwu wewnętrznych dziedzińcach, na rzucie prostokąta, z ryzalitami pośrodku obu dłuższych elewacji i w każdej z elewacji przy narożnikach gmachu. Na skutek usytuowania na skarpie i różnicy poziomów ilość kondygnacji zróżnicowana. Od strony wschodniej, południowej i północnej łącznie sześć kondygnacji, z wysokim przyziemiem, tworzącym dwa poziomy tarasów i drugą kondygnacją niższą od pozostałych, położoną na poziomie piwnic czterokondygnacyjnego skrzydła zachodniego. Nad skrzydłami zewnętrznymi dodatkowa kondygnacja poddasza. Dachy dwuspadowe, nad ryzalitami dłuższych skrzydeł nieco wyższe niż po bokach, wyodrębnione uskokami, nad narożnymi partiami budynku czterospadowe, o kształcie ściętego ostrosłupa z tarasem na szczycie. Wieżyczki po bokach ryzalitu wschodniego zwieńczone wysokimi spiczastymi hełmami w kształcie stożka, zakończone chorągiewkami z datą 1878. Budynek murowany o elewacjach licowanych czerwoną cegłą (mur oporowy tarasu - cegłą żółtą z czerwonymi pasami, elewacje podwórzowe - żółtą cegłą), dach kryty dachówką karpiówką, hełmy wieżyczek - blachą. Nad piwnicami sklepienia odcinkowe, nad pomieszczeniami niskiego parteru od placu Ratuszowego i nad głównym hallem - krzyżowo-żebrowe, w korytarzach - krzyżowe, nad pozostałymi wnętrzami stropy ogniotrwałe. Elewacje frontowa i tylna symetryczne, dziewiętnastoosiowe, każda ze środkowym ryzalitem o szerokości pięciu osi okiennych oraz z dwuosiowymi ryzalitami po bokach. Pośrodku fasady od strony placu Batorego główne wejście do gmachu poprzedzone trójarkadowym, ostrołukowym, sklepionym portykiem ujętym po bokach szkarpami o zwieńczeniu w formie pinakli. Bogata ceramiczna dekoracja portyku złożona z ornamentu maswerkowego w pomiędzy łukami arkad i w parapecie tarasu. Pomiędzy łukami arkad ustawione cztery figury alegoryczne, symbolizujące Przemysł, Rolnictwo, i Żeglarstwo (czwarta figura jest rekonstrukcja powojenną). Okna ryzalitu na 1. i 2. piętrze zamknięte ostrołukowo, w dwóch skrajnych osiach węższe od pozostałych, na 3. piętrze - okrągłe. Duże otwory każdej z trzech środkowych osi oddzielone biegnącymi przez dwie kondygnacje pinaklami. Trzy duże otwory parteru, tj. wychodzący na taras portyku porte-fenetre oraz dwa okna po jego bokach - ujęte w obramienia z czołgankami i kwiatonem. W zwieńczeniu ryzalitu, nad powojennymi oknami poddasza - herb Szczecina w pełnej wersji z czasów szwedzkich, tj. z tarczą podtrzymywaną przez dwa lwy, zwieńczoną koroną zamkniętą. Na parterze każdego z ryzalitów bocznych para ostrołukowo zamkniętych okien, a nad nimi, na wysokości I piętra otwarte wykusze z parą ostrołukowych otworów ujętych po bokach pinaklami. Nad oknami 2. piętra ozdobne zwieńczenie z herbem Szczecina. Kondygnacja poddasza oddzielona ostrołukowym fryzem arkadkowym i gzymsem, wyodrębniona narożnymi wieżyczkami oraz plastycznym opracowaniem lica z podziałami w formie trójlistnie zamkniętych wąskich arkadek ujmujących po bokach ostrołukowe okno o dwudzielnym maswerku, zwieńczone wimpergą. Lekko cofnięte partie elewacji pomiędzy ryzalitami podzielone biegnącymi przez trzy górne kondygnacje lizenami o zwieńczeniu w formie wimperg. Całość zwieńczona fryzem złożonym z wpisanych w koło czwórliści. Okna parteru zamknięte łukiem odcinkowym, wyższych kondygnacji - prosto. Nadproża otworów I i II piętra zwieńczone gzymsami załamanymi po bokach pod kątem prostym. Okna III piętra powojenne, w kształcie prostokątów leżących.

Od strony placu Ratuszowego budynek poprzedzony murem oporowym ze schodami lustrzanymi prowadzącymi na poziom tarasu przed elewacją. Pomiędzy biegami schodów, w murze oporowym usytuowane dwa ostrołukowe portale ujęte po bokach pinaklami, prowadzące do pomieszczeń na poziomie przyziemia. Mur przepruty wąskimi ostrołukowymi oknami oraz zwieńczony ceglaną balustradą. Podziały elewacji tylnej niemal identyczne jak frontowej. Na osi środkowego ryzalitu, na poziomie górnej kondygnacji piwnic usytuowany ostrołukowy, uskokowy portal prowadzący z tarasu do wnętrza budynku. Ryzalit środkowy ujęty w narożach wtopionymi częściowo w mur walcowatymi wieżami o zwieńczeniu złożonym z mniejszych wieżyczek. Na poziomie 1. piętra pomiędzy wieżami oraz bezpośrednio przy wieżach balkony na wspornikach w formie wysklepek. Obie elewacje boczne jedenastoosiowe z ryzalitami bocznymi o dwu osiach okiennych i z ostrołukowymi portalami na środkowej osi, rozwiązane identycznie jak boczne partie fasady.

Skrzydła zewnętrzne rozwiązane w układzie półtoratraktowym. Klatki schodowe usytuowane w głównym westybulu, w obrębie środkowego ryzalitu skrzydła tylnego, od dziedzińca w połowie długości skrzydeł bocznych oraz w dwóch narożnikach pomiędzy skrzydłem środkowym a tylnym. Skrzydło środkowe (dziedzińcowe) ze sklepionym westybulem od frontu oraz wielkim kwadratowym, wysokim na trzy kondygnacje hallem, otoczonym sklepionymi ostrołukowymi krużgankami i nakrytym sklepieniem z dużym przeszklonym świetlikiem. Od strony placu Ratuszowego zachowane sklepione wnętrza dawnej restauracji. Pozostałe pomieszczenia, w tym dawna sala posiedzeń Rady pozbawione dawnego wystroju architektonicznego, z wyjątkiem zabytkowej ozdobnej posadzki na korytarzach. Na ścianie hallu eksponowana kamienna barokowa tablica z polichromowanym herbem Szczecina z czasów szwedzkich, pochodząca ze zbudowanej w 1660 r. Bramy Nowej, wznoszącej się niegdyś na miejscu obecnej Bramy Portowej.

Obiekt ogólnodostępny w godzinach pracy urzędu.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 26.06.2015 r.