Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół klasztorny franciszkanów, ob. parafialny pw. św. Jana Ewangelisty - Zabytek.pl

kościół klasztorny franciszkanów, ob. parafialny pw. św. Jana Ewangelisty


kościół XIV w. Szczecin

Adres
Szczecin, Świętego Ducha 9

Lokalizacja
woj. zachodniopomorskie, pow. Szczecin, gm. Szczecin

Kościół należy do najstarszych i najpiękniejszych świątyń pofranciszkańskich w Europie Środkowej, a zarazem do najważniejszych budowli monumentalnych szczecińskiego Starego Miasta.

Centralizujące zakończenie prezbiterium nawiązuje w sposób symboliczny do Grobu Świętego w Jerozolimie. Interesująca dekoracja architektoniczna tej części kościoła, tj. zarówno ceramiczny fryz ornamentalny elewacji, jak i zakończenia służek we wnętrzu stanowią jeden z bardziej interesujących zespołów plastyki wczesnogotyckiej na Pomorzu. W nawach i kaplicach zachowały się jedyne w Szczec8inie pozostałości średniowiecznych malowideł ściennych. Z ostatnich badań dendrologicznych wynika, że więźba dachowa nad korpusem nawowym powstała z drewna pozyskanego jeszcze w XIV w., należy więc do najstarszych tego typu konstrukcji w Europie Środkowej.

Historia

Franciszkanie przybyli do Szczecina w 1240 r., sprowadzeni tu przez wójta Barfolta, który zapewnił im miejsce pod budowę kościoła i klasztoru na przedmieściu Szczecina zwanym dolnym wikiem. Konwent przybyły z Westfalii przyłączony został do prowincji saskiej. Pierwsza źródłowa wzmianka o franciszkanach szczecińskich pochodzi z 1267 r., kiedy to wymienia się gwardiana szczecińskiego Hildebrandta von Seehausen. Pierwszy kościół franciszkański w Szczecinie powstał przypuszczalnie w połowie XIII w. Położony poza obwarowaniami ówczesnego podgrodzia, był niewielką, prawdopodobnie kamienną budowlą na rzucie prostokąta. Jej pozostałości odkryte zostały w wyniku badań przeprowadzonych w latach 1929-1930 pod południową ścianą późniejszego korpusu nawowego. Dzisiejsza świątynia powstała w obrębie miasta lokacyjnego, tuż przy miejskim murze obronnym, koło bramy Św. Ducha. Przed rozpoczęciem budowy murów musiano wyrównać teren, wykonując nasyp o wysokości około 4 m. Wznoszenie kościoła rozpoczęto ok. 1300 r. od prezbiterium. Ze względu na podmokły teren, mury budowli posadowiono na ruszcie drewnianym. Wraz z prezbiterium zbudowano wschodnią ścianę korpusu nawowego. Z 1334 r. pochodzi informacja o fundacji przez Bractwo Żeglarskie ołtarza dla kościoła św. Jana, musiała więc już istnieć przynajmniej część wschodnia świątyni. Po przerwie, w 2. poł. XIV w. przystąpiono do wznoszenia trzynawowego, halowego korpusu nawowego. W następnym stuleciu powstały kaplice boczne. Pierwszą z nich była kaplica p.w. NMP i Wszystkich Aniołów i świętych dobudowana w 1401 r. do południowej ściany prezbiterium, następne dostawiono pomiędzy szkarpami do obu bocznych ścian korpusu nawowego. Być może w połowie XIV w. wzniesiono nie istniejący już dzisiaj klasztor po południowej stronie kościoła. W okresie średniowiecznym franciszkanie zgromadzili w swoim klasztorze liczne kosztowności. Dużą część z nich wywieźli uchodząc w ze Szczecina do pobliskiej Meklemburgii w 1527 r., w czasie niepokojów związanych z pojawieniem się ruchu reformacyjnego. W 1536 r., w dwa lata po oficjalnym przyjęciu nauki Lutra przez sejm trzebiatowski decyzją książąt i rady miejskiej przekazano klasztor fundacji dobroczynnej, która zorganizowała tu przytułek dla ubogich. Zamieszkało w nim 150, a później 107 pensjonariuszy, dla których też przeznaczony był kościół. W 1677 r. został on uszkodzony podczas oblężenia brandenburskiego. W następnym roku wyremontowany po zniszczeniach kościół, do którego ufundowano nową ambonę i empory, przekazany został wojsku. Od tej pory przez niemal stulecie pełnił on funkcję świątyni garnizonowej. W 1701 r. naprawiono sklepienia prezbiterium, wymieniono sklepienia naw bocznych i przebudowano sygnaturkę nad szczytem wschodnim. Podczas okupacji francuskiej, w latach 1806-1813 wnętrze kościoła zamieniono na magazyn siana. Po wojnach napoleońskich dopiero w 1818 r. przywrócono mu funkcję sakralną. W 1832 r. kościół ponownie zamknięto. W 1837 r. połączono gminy św. Jana i św. Mikołaja. W roku 1838 podjęto remont kościoła, który teraz służył zarówno parafii ewangelickiej, jak i żołnierzom szczecińskiego garnizonu. Kolejne remonty przeprowadzono w latach 1841, 1864, 1878. W 2. połowie XIX w. zły stan gruntu spowodował znaczne odchylenie filarów międzynawowych, w rezultacie czego w 1899 r. nadzór budowlany uznał, że cała budowla grozi zawaleniem i polecił jej zamknięcie dla wiernych. We wnętrzu kościoła urządzono teraz magazyn, a następnie podjęto decyzję o jego rozbiórce. Ta jednak spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem ówczesnego konserwatora zabytków Prowincji Pomorskiej Hugo Lemckego, który pozyskawszy poparcie m.in. pruskiego konserwatora zabytków H. Lutscha, doprowadził do uratowania zabytkowej świątyni. W 1930 r. przeprowadzono badania architektoniczne, a następnie przystąpiono do remontu według projektu i pod nadzorem prof. Rutha z Drerzna. Polegał on głównie na stabilizacji zagrożonej konstrukcji m.in. poprzez połączenie dolnych partii filarów położonym pod posadzką żelbetowym rusztem i spięcie górnych partii tychże filarów żelaznymi ściągami. Żelbetowe ściągi założono także w prezbiterium. Prace konstrukcyjne ukończono w 1934 r. W 1938 r. naprawiono więźbę dachową i pokrycie dachu kościoła, a jego wnętrze adaptowano na magazyn dekoracji teatralnych. Po 1945 r. ocalały z pożogi wojennej kościół stał pusty. W 1956 r. został przekazany władzom kościelnym. W 1957 r. zdewastowana świątynia została przejęta przez księży pallotynów i poświęcona pod obecnym wezwaniem. W następnych latach wyremontowano i wyposażono wnętrze. Skuto tynki ze ścian prezbiterium, odsłaniając zamurowane portale i nisze, odsłonięto i zakonserwowano fragmenty gotyckich i barokowych malowideł ściennych. Żelbetowy chór muzyczny przy ścianie zachodniej zaprojektował prof. Stanisław Latour. On też był projektantem ławek i konfesjonałów, a także zbudowanej po południowej stronie prezbiterium kaplicy p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej której wystrój zaprojektowała B. Kozłowska. W 1964 r. według projektu prof. Jana Piaseckiego z Poznania wykonano ołtarz główny z metalową kutą nastawą, przedstawiającą Ukrzyżowanie i symbole ewangelistów. Bezpośrednim twórcą tego interesującego dzieła był metaloplastyk Józef Murlecki. W latach 1982-1985 po południowej stronie kościoła wzniesiono nowy klasztor księży pallotynów, zaprojektowany przez prof. Stanisława Latoura. W 2002 r. przystąpiono do szeroko zakrojonych prac remontowo-budowlanych. W latach 2005-2006 wyremontowano więźbę dachową i wymieniono pokrycie dachu, następnie odnowiono elewację i wnętrze kościoła, z którego jednak usunięto wartościowe wyposażenie z lat 60. XX w., w tym ołtarz główny projektu Jana Piaseckiego z 1964 r.

Opis

Kościół położony w dolnej, nadodrzańskiej części Starego Miasta w Szczecinie, przy ul. Św. Ducha, bezpośrednio po południowej stronie ul. ks. kard. Stefana Wyszyńskiego, będącej główną arterią dzielnicy staromiejskiej. W wyniku odchylenia orientacji ku północy, zwrócony prezbiterium w kierunku północno-wschodnim, przylegał południowo-zachodnią ścianą szczytową do murów miejskich (tuż obok położona była gotycka brama Św. Ducha). Od strony południowo-wschodniej do kościoła przylega budynek klasztoru o.o. pallotynów, wzniesiony w latach 80. XX w. na miejscu klasztoru średniowiecznego.

Kościół gotycki. Trójnawowa, siedmioprzęsłowa hala z trójprzęsłowym prezbiterium zakończonym szerszą, centralną częścią ołtarzową, zamkniętą siedmioma bokami dziesięcioboku. Przy bocznych ścianach korpusu nawowego, pomiędzy szkarpami - kaplice boczne. Duża, kwadratowa w rzucie kaplica usytuowana po południowej stronie prezbiterium. W północno-zachodnim narożniku korpusu oraz pomiędzy prezbiterium i południową nawą boczną rozmieszczone wieloboczne wieżyczki schodowe. Korpus nawowy nakryty dachem dwuspadowym, prezbiterium - niższym od niego dachem dwuspadowym z siedmioma połaciami nad częścią poligonalną, szczyt wschodni zwieńczony barokową sygnaturką z latarnią i krzyżem, powojenna kaplica boczna przy południowej ścianie prezbiterium - hemisferyczną kopułą z krzyżem.

Ściany murowane z cegły gotyckiej w wątku wendyjskim (prezbiterium) i gotyckim (korpus nawowy i kaplice boczne), dach pokryty dachówką karpiówką. Na strychu zachowana więźba dachowa z drewna datowanego dendrochronologicznie na 1368 r. Elewacje kościoła opięte szkarpami. Elewacje prezbiterium z wydzielonym cokołem oraz fryzem ceramicznym o motywie wici winnej latorośli, biegnącym u nasady parapetów okiennych. Ściany prezbiterium od strony północnej i częściowo południowej, a także wschodnia ściana korpusu - zwieńczone fryzem z kształtek o motywie trójliści. Otwory okienne i drzwiowe zamknięte ostrołukowo. Okna z prostymi ceglanymi maswerkami, trójdzielne, z wyjątkiem czterodzielnego okna pośrodku elewacji zachodniej oraz podobnego w elewacji wschodniej, a także wielodzielnych okien kaplic bocznych. Portal głównego wejścia do kościoła usytuowany od północy. Elewacja zachodnia, niegdyś wychodząca w stronę murów miejskich, pozbawiona otworu wejściowego. Zwieńczona szczytem z ośmioma ostrołukowymi trójdzielnymi blendami rozdzielonymi przez profilowane lizeny, górą przechodzące w ośmioboczne sterczyny o ostrosłupowym zwieńczeniu. W szczycie wschodnim blendy dwudzielne, od krawędzi szczytu ujęte łukiem wspiętym, rozdzielone lizenami przechodzącymi w sterczyny o formie kapliczek. We wnętrzu ściany prezbiterium dwustrefowe, w przyziemiu ścian bocznych dwa zamurowane portale oraz wnęki zamknięte łukami odcinkowymi, w części poligonalnej - wnęki ostrołukowe, z trójdzielnym laskowaniem. Wyżej, nad fryzem z kwadratowych płytek i gzymsem kapnikowym - strefa okien przedzielonych służkami, w części poligonalnej schodzących do posadzki, na ścianach bocznych - nadwieszonych na wspornikach z dekoracją roślinną. Na służkach koliste tarcze. Arkada tęczy nadwieszona na konsolach dekorowanych ornamentem roślinnym, podtrzymywanych przez postaci mnichów (?). Filary międzynawowe ośmioboczne, z wydzielonym cokołem i strefą impostową. Kaplice boczne otwarte do naw półkolistymi arkadami, powyżej których głębokie wnęki z oknami. Sklepienia w prezbiterium i kaplicach bocznych - krzyżowo-żebrowe, w nawie głównej - gwiaździste, w nawach bocznych - krzyżowe.

Wystrój i wyposażenie. Pozostałości malowideł - gotyckich figuralnych w nawie południowej i kaplicach po południowej stronie korpusu, barokowych na jednym z filarów (ornament) oraz na tarczach służek w prezbiterium (herby), płyty nagrobne, m.in. Henryka i Gertrudy Rabenstorpów z 1378 oraz z XVII i XVIII w. (np. Benigny Schenings i jej dzieci z 1676 r.), organy o neobarokowym prospekcie z ok. 1900 r. (produkcji warszawskiej firmy Blomberg i Syn), witraże w oknach prezbiterium projektu ks. Jana Młyńczaka z lat 90. XX w., w kaplicach bocznych witraże m.in. projektu Aleksandry Satkiewicz-Parczewskiej ze Szczecina.

Obiekt dostępny po uprzednim zgłoszeniu do ks. proboszcza.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 15.04.2015 r.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Radoslaw Bialk.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: gotycki

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_32_BK.116800, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_32_BK.429980