Obecnie istniejąca budowla należy do najbardziej wartościowych zabytków późnogotyckiej architektury sakralnej na Pomorzu Zachodnim. Znana jest zwłaszcza z ceramicznej dekoracji - portretowo ujętych główek na elewacji. Wewnątrz zachowało się monumentalnych rozmiarów barokowe malowidło figuralne na plafonie, co jest dużą rzadkością w poprotestanckich kościołach na Pomorzu.

Historia

Kościół pw. św. Piotra i Pawła w Szczecinie założony został w 1124 r. podczas pierwszej misji chrystianizacyjnej na Pomorzu św. Ottona z Bambergu. Pierwotnie drewniany, zlokalizowany był poza grodem, a później miastem lokacyjnym. Służył początkowo ludności słowiańskiej podgrodzia i osady służebnej zwanej wikiem dolnym, później również mieszkańcom wsi na północ Szczecina. Budowę murowanej świątyni rozpoczęto około 1425 r., ukończono ją ok. 1440 r. Była to późnogotycka trzynawowa, pięcioprzęsłowa hala z poligonalnym zamknięciem od wschodu i obejściem chóru. Około 1460 r. przedłużono kościół o jedno szerokie przęsło od zachodu z nadbudowaną nad nim wieżą pośrodku. Ponieważ jednak okazała się ona konstrukcją niestabilną, została rozebrana już w 1556 r. Wówczas też przemurowano elewację zachodnią wraz ze szczytem, a w 1602 r. rozebraną wieżę zastąpiono sygnaturką. Od ok. 1534 r. kościół służył ewangelikom. W 1623 r. wykonano remont wnętrza przystosowując je bardziej do liturgii protestanckiej oraz ozdabiając polichromią. Podczas brandenburskiego oblężenia w 1677 r. kościół uległ poważnemu zniszczeniu. Spłonął dach i sygnaturka. Ocalały sklepienia i filary, jednak wkrótce po pożarze runął na nie szczyt zachodni, wskutek czego powstały znaczne zniszczenia. W latach 1678-1683 zrealizowano pierwszy etap odbudowy - wyremontowano zachodnie przęsło korpusu, wzniesiono szczyt zachodni w nowej zmienionej formie - z prostokątnymi blendami i kamiennymi kulami po bokach, odbudowano dach i sygnaturkę z dzwonami. Pracami kierował mistrz budowlany Johann Dawid Bürglin z Ulm. W 1694 r. do fasady oraz każdej z obu bocznych elewacji kościoła dostawiono portyki złożone łącznie z dziewięciu romańskich kolumn pochodzących prawdopodobnie z rozebranego klasztoru kartuzów w Grabowie. Wnętrze kościoła pozostawało przez wiele lat z otwartą więźbą dachową. Rada Miejska dążyła do odtworzenia dawnego układu przestrzennego i odbudowy sklepień, rządzące wówczas Pomorzem szczecińskim władze szwedzkie narzuciły jednak inną, bardziej oszczędnościową koncepcję, którą zrealizowano w latach 1678-1702. Z godnie z przyjętymi założeniami zlikwidowano podział na trzy nawy, a wnętrze świątyni przekryto drewnianym pseudosklepieniem z plafonem pośrodku. Konstrukcję przekrycia wykonał cieśla A. Kammerling, a malowidło figuralne na plafonie - malarz Philipp Ernst Eichner. We wnętrzu kościoła pozostawiono stary późnogotycki tryptyk, wykonano natomiast wiele innych nowych barokowych elementów wyposażenia - ambonę, empory, stalle i t. d. W 1731 r. dobudowano kaplicę do zachodniej ściany zakrystii. W okresie wojen napoleońskich wnętrze kościoła wykorzystywane jako magazyn siana uległo częściowej dewastacji. W 1817 r. wykonano remont wnętrza usuwając barokowe wyposażenie łącznie z gotyckim ołtarzem, który jednak po latach powrócił na swe dawne miejsce. Zamiast wyposażenia barokowego, wprowadzono neogotyckie z obszernymi emporami, ławami, i prospektem organowym. W 1849 r. likwidacji uległ cmentarz przykościelny. W 1901 r. zregotyzowano elewację zachodnią. W latach 1924-1930 przeprowadzono remont wnętrza. Usunięto wówczas większość elementów neogotyckiego wyposażenia, odkryto i zrekonstruowano późnorenesansową polichromię, wykonano nowe empory i ławki. Przebudowano górną kondygnację zakrystii, rozebrano przylegającą do niej barokową kaplicę, zastąpiono ją nową w formach neogotyckich, a jedyny zachowany portyk z kolumnami z Grabowa przeniesiono w inne miejsce. Po 1945 r. kościół przejęty został przez parafię polskokatolicką. W 1960 r. wykonano remont i nową aranżację wnętrza zgodnie z projektem, którego autorami byli S. Jeziorański i Z. Zdarewicz. Usunięto wówczas wyposażenie z lat 20. XX w., zbito tynki, założono nowe tynki i nową, ceglaną posadzkę, wymurowano nową kruchtę, na której stropie urządzono emporę muzyczną, zbudowano nowy ołtarz wg projektu S. Jeziorańskiego, przeprowadzono konserwacje stropu. Prace ukończono w 1962 r. W 1985 r. ustawiono nowy tryptyk który namalował M. Lis ze Szczecina. W 1991 r. przełożono pokrycie dachu, odnowiono szczyt zachodni i portyk, od 1992 r. prowadzono konserwację ceramicznych główek na elewacjach, kamiennych płyt nagrobnych we wnętrzu, a także malowidła na stropie.

Opis

Kościół położony na północ od Starego Miasta i Zamku Książąt Pomorskich po północnej stronie Trasy zamkowej. Orientowany.

Kościół późnogotycki. Pierwotnie trójnawowa, sześcioprzęsłowa zamknięta pięciobocznie hala z wciągniętymi do wewnątrz kaplicami bocznymi i obejściem chóru. Pierwsze przęsło od zach. znacznie szersze od pozostałych. Kościół obecnie jednonawowy, z obszerną prostokątną przybudówką zakrystii przy elewacji północnej. Korpus nawowy nakryty dachem dwuspadowym, od wschodu wielospadowym, zwieńczonym dużą sygnaturką z hełmem i iglicą. Przylegająca od północy dwukondygnacyjna zakrystia i kaplica - o ścianach równych wysokością korpusowi nawowemu, nakryte dwoma poprzecznymi dachami trójspadowymi, przyległa od zachodu niższa dobudówka - dachem pulpitowym, przylegający do niej od północy czterokolumnowy ganek - niskim dachem dwuspadowym. Kościół murowany z cegły w wątku gotyckim na fundamencie z głazów granitowych. Wnętrze nakryte drewnianym pseudosklepieniem, dach pokryty dachówką-karpiówką, sygnaturka - blachą miedzianą. Elewacje z wydzielonym kamiennym cokołem. Okna zamknięte ostrołukowo, podzielone ceglanym laskowaniem, od dołu w parapetach silnie rozglifione. Pomiędzy oknami, na osiach przypór wewnętrznych rozmieszczone dwudzielne lizeny, ujęte trójwałkową kształtką glazurowaną. W połowie długości lizen zdwojone wnęki na ceramicznych wspornikach w kształcie głów, zwieńczone wimpergami. Późnogotyckie głowy widoczne na wspornikach tworzą unikatowy zespół 12 par portretowo ujętych przedstawień mieszczan w różnym wieku. Pod okapem dachu gładki, tynkowany gzyms. Elewacja zachodnia trzyosiowa, symetryczna, z dwukondygnacyjnym, ostrołukowym portalem o silnie rozglifionych profilowanych ceglanymi kształtkami uskokowych ościeżach. We wnęce portalowej bliźnie otwory wejściowe, zamknięte łukami odcinkowymi, przedzielone niszą z wimpergą w zwieńczeniu. Nad otworami zarysowane wałkiem z ceramicznych kształtek kontury ostrołuków, wyżej - ślepa rozeta. W zwieńczeniu elewacji - fryz ceramiczny z motywem czwórliścia, wyżej neogotycki szczyt - schodkowy, rozczłonkowany blendami - bliźnimi, półkoliście zamkniętymi oraz okrągłymi, zwieńczony sterczynkami. Przy elewacji północnej zakrystia i kaplica z ostrołukowymi oknami na obu kondygnacjach oraz przyległa od zachodu do zakrystii, niższa od niej przybudówka z wejściem od północy poprzedzonym sklepionym gankiem - portykiem, wspartym na czterech romańskich kolumnach z Grabowa i zwieńczonym trójkątnym naczółkiem. Na północnej ścianie zakrystii gotycka nisza jałmużnicza z dwiema odkutymi w wapieniu tablicami, na których przedstawiono ustawione we wnękach postaci świętych Piotra i Pawła. Na przestronne wnętrze nawy otwarte kaplicami otwarte wysokie arkady kaplic o krawędziach profilowanych kształtką. We wschodnich i zachodnich ścianach kaplic rozmieszczone wąskie wnęki zamknięte ostrołukowo. Pod oknami łuki odcinkowe obramione kształtką. Od północy przy pierwszym przęśle od wschodu empora na piętrze nad kaplicą (obecną zakrystią). Nawa nakryta drewnianą imitacją sklepienia z podziałami w formie żeber oraz plafonem ujętym w bogato rzeźbioną ramę. Na plafonie barokowe malowidło figuralne przedstawiające sceny plag egipskich, wizji Ezechiela i Baranka na Górze Syjon autorstwa Ernsta Eichnera z 1702 r. Przy sklepieniu zakrystii 6 par konsol w formie portretowo ujętych główek, analogicznych jak na elewacji. Z oryginalnego wyposażenia zachowane trzy świeczniki korpusowe, barokowe z 1661, 1702 i 1703 r., 21 nagrobnych płyt kamiennych, obraz „Zmartwychwstanie Jezusa”, barokowy, kon. XVII w. (prawdopodobnie ze zwieńczenia dawnego ołtarza), na sygnaturce dzwon - ludwisarz Lorenz Kökeritz, 1677 r.

Obiekt dostępny po uprzednim zgłoszeniu do ks. proboszcza.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 12.08.2015 r.