Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

Gmach Rejencji Szczecińskiej, ob. Zachodniopomorski Urząd Wojewódzki - Zabytek.pl

Gmach Rejencji Szczecińskiej, ob. Zachodniopomorski Urząd Wojewódzki


budynek użyteczności publicznej 1906 - 1912 Szczecin

Adres
Szczecin, Wały Chrobrego 4

Lokalizacja
woj. zachodniopomorskie, pow. Szczecin, gm. Szczecin

Najbardziej okazały gmach publiczny na Pomorzu Zachodnim, wybitny przykład monumentalnej architektury w formach północnego neorenesansu.

Jest ważnym elementem panoramy Szczecina od strony Odry. Zachował bogaty, indywidualnie kształtowany kamienny detal elewacji oraz w dużym stopniu oryginalny wystrój wnętrz.

Historia

Gmach dawnej rejencji szczecińskiej wzniesiony został na skarpie nadodrzańskiej, na miejscu dawnego fortu Leopolda, jako część reprezentacyjnego zespołu tzw. Tarasu Hakena - założonego wg projektu Wilhelma Meyera-Schwartau na początku XX w. Projekt nowego gmachu opracował w latach 1903-1904 tajny starszy radca budowlany Paul Kieschke z Ministerstwa Robót Publicznych. W 1905 r., prawdopodobnie już po śmierci Kieschkego opracowano projekt realizacyjny i kosztorys inwestycji. Dokumentację tę sporządził krajowy inspektor budowlany Lehmgrübner z zespołem. Nowy gmach wraz z domem prezydenta rejencji i siedziba urzędów morskich zaprojektowano w stylu tzw. renesansu niemieckiego. 30 maca 1905 r. państwo pruskie zakupiło od Rzeszy Niemieckiej plac pod budowę. W 1906 r. dokonano licznych zmian w dotychczasowym projekcie. Wiosną tego samego roku przystąpiono do prac ziemnych. Niezwykle trudne warunki geologiczne (pokłady torfu) różnice poziomów terenu sięgające 17 m, oraz pozostałości murów fortecznych spowodowały konieczność utwardzania gruntu oraz bardzo głębokiego posadowienia fundamentów opartych na masywnych płytach betonowych. Dopiero pod koniec 1907 r. ukończono fundamentowanie oraz mury piwnic głównego gmachu. W 1908 r. zbudowano mury głównego gmachu oraz siedziby urzędów morskich do wysokości gzymsu wieńczącego. wykonano masywne stropy i dachy, z wyjątkiem dachu skrzydła wschodniego. W 1909 r. kontynuowano prace, ukończono m. in. hełmy wież. W 1910 r. zamknięto stan surowy i wykonano instalacje, a w 1911 r. prowadzono prace wykończeniowe we wnętrzu i porządkowe wokół budynku. Przeprowadzka biur rejencji z zamku do nowego gmachu zakończyła się 1 lipca 1911 r. 1 października tegoż roku dokonano odbioru końcowego zarówno gmachu głównego, budynku instytucji morskich, jak i budowanej od 1907 r. siedziby prezydenta rejencji.

Nadzór nad budową pełnił początkowo Karl Hinckedeyn, naczelny dyrektor Działu Budownictwa Monumentalnego w Ministerstwie Robót Publicznych, a później Richard Saran - tajny radca we wspomnianym ministerstwie.

Głównym projektantem był krajowy inspektor budowlany Paul Lehmgrübner, jako współpracownik służył mu pomocą mistrz budowlany Birkholz. Z ramienia rejencji nad pracami czuwał mistrz budowlany Rösener. Całkowity koszt inwestycji wyniósł ponad 3,5 mln marek. Przy budowie pracowało wielu wykonawców. Szczecińska firma „Komet” wykonała fundamenty i stropy żelbetowe, firmy Theodor Bless ze Szczecina oraz Boswan i Knauer z Berlina prowadziły prace murarskie, firma „Bracia Zeidler” z Berlina wykonała dekorację elewacji ze śląskiego piaskowca, firma Karl Schilling z Berlina i C. F. Förster z Riesa dostarczyły elementy wyposażenia wnętrza ze śląskiego piaskowca, takie jak kolumny, balustrady i t. p., firma Saalburger Marmorwand z Berlina wykonała marmurowe posadzki i okładziny ścian przedsionka i halli, szczecińska firma „Gollnow i Syn” była wykonawcą konstrukcji żelaznych, firmy B. Miksits i F. P. Krüger z Berlina wykonały artystycznie kute balustrady klatek schodowych. Wnętrza budynku ozdobiły polichromie, których autorami byli prof. August Oetken z Berlina oraz Adolf Dittmer ze Szczecina. Sztukaterie wnętrz wykonali rzeźbiarz Robert Schirmer i Walter Ohlert z Berlina. Wystrój głównej Sali posiedzeń wykonała firma A. Rösler z Berlina, która też była jednym z dostarczycieli mebli dla całego gmachu.

Główna część gmachu - pięcioskrzydłowa, o dwóch zamkniętych dziedzińcach i dwóch wieżach mieściła biura rejencji. W budynku południowym znajdowało się mieszkanie prezydenta rejencji, w budynku północnym - miały swoją siedzibę urzędy morskie.

W okresie międzywojennym jedyną większą zmianą w obrębie zespołu była przebudowa wnętrza rezydencji prezydenta. Przeniesiono wówczas wejście do mieszkania z elewacji południowej do ryzalitu zachodniego, budując przed nowym wejściem kolumnowy ganek ze schodami i balkonem.

Wiosną 1945 r. dawny gmach rejencji stał się siedzibą władz polskich. 30 kwietnia o godz. 8.15 wciągnięto na maszt polską flagę. We wnętrzu gmachu znalazł swe pomieszczenia Zarząd Miejski z prezydentem miasta i pełnomocnikiem rządu RP na Pomorze Zachodnie Piotrem Zarembą, a od 9 maja Urząd Wojewódzki z wojewodą Leonardem Borkowiczem. Wkrótce jednak władze miejskie przeniesiono do gmachu przy Jasnych Błoniach. 16 maja, wobec braku decyzji co do powojennych granic państwa, dopiero co zainstalowane władze musiały opuścić Szczecin. Urząd Wojewódzki przeniesiono do Koszalina. Od 9 do 19 czerwca w gmachu urzędowały ponownie władze miejskie. Ostateczne objęcie Szczecina przez polską administrację miało miejsce 5 lipca 1945 r. - w tym dniu, w sali obrad plenarnych (ob. Sali Rycerskiej) po raz kolejny powołano Zarząd Miejski. W lutym 1946 r. definitywnie przeniesiono Urząd Wojewódzki do Szczecina. W latach 1947-1948 przebudowano wnętrze skrzydeł zachodniego i środkowego. Skrzydło zachodnie podwyższono o jedną kondygnacje od ulicy i o dwie od podwórza. Na parterze podzielono dawna halę kas rejencji wprowadzając środkowy korytarz. W skrzydle środkowym zlikwidowano na parterze półpiętro i wprowadzono układ półtora-traktowy. W latach 1950-1975 gmach był siedzibą Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, od 1975 do 1999 r. - Urzędu Wojewódzkiego woj. szczecińskiego, zaś od 2000 Zachodniopomorskiego Urzędu Wojewódzkiego.

W latach 2011-2014 przeprowadzono remont i rewaloryzację gmachu. Środki na remont elewacji i wież pochodziły z Regionalnego Programu Operacyjnego. W pierwszym etapie prac wykonano konserwację elewacji od strony ul. Jarowita, Wawelskiej i Szczerbcowej wraz z kratami i stolarką drzwiową, wymieniono obróbki blacharskie wraz z rynnami i rurami spustowymi, zabezpieczono przed zamakaniem ściany od strony ul. Wawelskiej i Jarowita. W drugim etapie wykonano analogiczne prace przy elewacji od ul. Wały Chrobrego oraz przy obu wieżach, w trzecim - wyremontowano elewacje dziedzińcowe. W 2014 r. ukończono remont wnętrza, połączony z rekonstrukcja polichromii klatek schodowych. Te ostatnie prace sfinansowane zostały ze środków własnych. Rewaloryzacja gmachu spotkała się z pozytywną oceną, czego wyrazem było przyznanie w 2014 r. pierwszej nagrody w konkursie „Zabytek zadbany”.

Opis

Gmach dawnej rejencji szczecińskiej, ob. zachodniopomorskiego Urzędu Wojewódzkiego usytuowany jest na skarpie nadodrzańskiej, na północ od szczecińskiego Starego Miasta. Budynek, którego fasada zwrócona jest w stronę Odry, obejmuje cały kwartał zabudowy pomiędzy Wałami Chrobrego od wschodu, oraz ulicami Jarowita od zachodu, Wawelską od północy i Szczerbcową od południa. Stanowi północną część reprezentacyjnego zespołu, którego oś wyznacza gmach Muzeum Narodowego z pawilonami i monumentalnymi schodami. Od frontu, wzdłuż fasady urzędu ciągnie się obsadzana lipami promenada, z której rozciąga się rozległy widok na dolinę Odry i port. Fasadę budynku poprzedza trawnik, od tyłu, za wspomnianymi częściami gmachu położone są niewielkie zieleńce z drzewami, ogrodzone ceglanym murem - pierwotnie zwieńczonym drewnianym parkanem obecnie przy części południowej zastąpionym żelazną kratą. Od strony południowej znajduje się zabytkowa reprezentacyjna brama o ozdobnie kutych żelaznych skrzydłach, prowadząca do dawnej siedziby prezydenta rejencji.

Zespół wzniesiony w formach północnego neorenesansu składa się z pięcioskrzydłowej części głównej, rozplanowanej na rzucie zbliżonym do kwadratu z dwoma prostokątnymi dziedzińcami wewnętrznymi oraz z dwóch części skrajnych, stanowiących przedłużenie frontowego (wschodniego) skrzydła od strony południowej i północnej. Część południowa służyła pierwotnie jako rezydencja prezydenta rejencji, a obecnie jest siedzibą Kuratorium Oświaty, część północna przeznaczona była na potrzeby urzędów morskich. Gmach odznacza się rozczłonkowaną i malowniczą bryłą, nad którą górują dwie potężne wieże flankujące frontowe (wschodnie) skrzydło głównej części. Poszczególne człony budowli zostały wyodrębnione przez zróżnicowanie wysokości i gabarytów, a także formy dachów, w większości wysokich, dwuspadowych. Cały budynek jest podpiwniczony, przy czym główna część posiada dwie kondygnacje piwnic oraz niezwykle głębokie fundamentowanie. Skrzydła wschodnie i środkowe wraz ze wschodnimi partiami skrzydeł bocznych - wyższe od pozostałych, trzypiętrowe. Skrzydło wschodnie pomiędzy obiema wieżami zwieńczone trzema wysokimi szczytami. Wieże zwieńczone hełmami - wyższa południowa, dwukondygnacyjnym, z czterema narożnymi wieżyczkami u podstawy i ośmioboczną latarnią na której ustawiono figurę marynarza, niższa, północna - jednokondygnacyjnym, z kolumnową galeryjką u podstawy i platformą widokową w zwieńczeniu, z której wyrasta maszt z „różą wiatrów”. Obie części boczne będące przedłużeniem skrzydła wschodniego - wyraźnie od niego niższe. Łącznik pomiędzy wieżą południową a dawną siedzibą prezydenta rejencji - od frontu jednokondygnacyjny (o parterze mającym wysokość dwóch kondygnacji), od tyłu - piętrowy, nakryty niezbyt wysokim dachem. Rezydencja prezydenta jednopiętrowa, o wysokich dachach - cztero- i dwuspadowym. W północnej części budynku skrzydło wschodnie jednopiętrowe z użytkowym poddaszem. W połaci dachowej dwie lukarny połączone ryglowymi ściankami poddasza. Prostopadłe do skrzydła wschodniego, krótkie skrzydło północne dwupiętrowe, z wysokimi szczytami od strony wschodniej i zachodniej. Tylna część budynku, rozplanowana wokół drugiego dziedzińca i złożona z zachodnich partii skrzydeł bocznych oraz skrzydła zachodniego, posadowiona niżej od części frontowej. W bryle budowli wyraźnie wyodrębnione skrzydło środkowe - na obu końcach wysunięte przed elewacje boczne i zwieńczone wysokimi szczytami. Zachodnie części obu skrzydeł bocznych dwupiętrowe, nakryte dachami dwuspadowymi. Położone od ul. Jarowita skrzydło zachodnie, w partiach na osiach skrzydeł bocznych dwupiętrowe, nakryte dachami czterospadowymi (pierwotnie mansardowymi), w części środkowej pierwotnie jednopiętrowe, przekształcone w wyniku powojennej nadbudowy piętra i poddasza, w krótkiej części północnej zachowane w pierwotnej formie (jednopiętrowe, z dwuspadowym dachem, lukarną od zachodu i wysokim szczytem od północy).

Budynek murowany na cokołach z ciosów bazaltowych, o elewacjach oblicowanych czerwoną cegłą, z którą kontrastuje detal wykonany z piaskowca. Fundamenty żelbetowe, na rusztach stalowych i płytach żelbetowych o grubości od 0,80 do 1, 20 m, a pod wieżami m - 1,60 m. Stropy masywne, w piwnicach odcinkowe na belkach żelaznych, na pozostałych kondygnacjach - płaskie. Sklepienia - odcinkowe, kolebkowe, krzyżowe, gwiaździste, głównie w korytarzach, przedsionkach i hallach (patrz opis wnętrz). Schody we wnętrzu żelbetowe, zewnętrzne - granitowe. Dach pokryty dachówką karpiówką.

Elewacje z wydzielonym, kamiennym, rustykowanym cokołem, zdobione bogatym detalem wykonanym z piaskowca kontrastującego z czerwonym ceglanym licem. Podziały elewacji w dużej części asymetryczne, urozmaicone piętrowymi wykuszami i ryzalitami. Okna dwu- i trójdzielne, podzielone kamiennym laskowaniem, ujęte w obramienia o różnorodnej formie. Nadproża okienne proste i zamknięte łukami koszowymi, zwieńczone trójkątnymi naczółkami belkowaniem, lub tylko gzymsami. Szczególne bogactwo dekoracji skupione na elewacji frontowej. Główne wejście do gmachu usytuowane asymetrycznie, przy wieży południowej. Poprzedzone schodami i parterowym trójdzielnym portykiem o czterech parach zdwojonych jońskich rustykowanych kolumn dźwigających taras o tralkowej balustradzie. Pośrodku balustrady kartusz z godłem państwowym (orzeł polski, na miejscu usuniętego po wojnie orła pruskiego). Obramienia trójdzielnych okien w trzech osiach nad tarasem opracowane szczególnie ozdobnie. Otwory I piętra ujęte po bokach pilastrami hermowymi, okna II piętra - ozdobione w parapetach herbami miast pomorskich, a po bokach ujęte hermami dźwigającymi trójkątne naczółki. Równie dekoracyjnie potraktowane szczyty fasady. Wszystkie trzy podzielone gzymsami i pilastrami, przeprute owalnymi otworami (środkowy trzema otworami galeryjki), obramione ornamentami o motywie wolut i chrząstek. Pomiędzy wieżą południową a domem prezydenta rejencji niski łącznik z wielkimi oknami oświetlającymi tzw. salę Rycerską - wysokie trójdzielne otwory zwieńczone trójkątnymi naczółkami. Analogicznie jak w głównej części gmachu ukształtowane cztery szczyty dawnej rezydencji prezydenta rejencji. Wejście do tej ostatniej usytuowane w ryzalicie od strony zachodniej, ukształtowane w klasycyzujących formach lat 20. XX w. Poprzedzone kamiennymi schodami o żelaznej kutej balustradzie oraz krytym gankiem z toskańskimi kolumnami dźwigającymi balkon z tralkową balustradą. W północnej części gmachu, dekoracja architektoniczna niższego, wschodniego skrzydła skupiona głównie w szczytach dwóch lukarn wieńczących jego fasadę. Elewacje wyższego, poprzecznego skrzydła bogatych szczytach, rozczłonkowane dwu- i trójkondygnacyjnymi wykuszami o płaskorzeźbionej dekoracji w strefie parapetów (maski, motywy zoomorficzne). Elewacja tylna, od strony ul. Jarowita zmieniona w wyniku podwyższenia skrzydła zachodniego w okresie powojennym. W pierwotnym stanie zachowana m.in. artykulacja dwóch wysokich dwupiętrowych pseudoryzalitów, mieszczących wejścia do budynku zaakcentowane okazałymi neobarokowymi portalami. W środkowej partii elewacji trójdzielne okna parteru zamknięte łukami koszowymi, pozostałe, dwudzielne oryginalne okna o prostym zamknięciu. Widok bocznych elewacji gmachu, wychodzących na zewnętrzne dziedzińce pozwala na odczytanie skomplikowanej struktury architektonicznej gmachu. W elewacjach tych wyeksponowano w formie ryzalitów boczne ściany skrzydła zachodniego i środkowego - ta ostatnia zwieńczona jest wysokim szczytem. W elewacji południowej osobnym trójbocznym ryzalitem zaakcentowano klatkę schodową.

Wnętrze - rozplanowane na ogół w układzie półtoratraktowym ze sklepionym krzyżowo korytarzem od strony dziedzińców wewnętrznych w skrzydłach frontowym i obu bocznych. W pobliżu głównego wejścia skupione wnętrza reprezentacyjne. Główny przedsionek sklepiony spłaszczoną kolebką z dekoracją w formie kasetonów ze stiukowymi rozetami. Ściany przedsionka pokryte okładziną z barwnych (głównie jasno- i ciemnobrązowych) marmurów. Za głównym przedsionkiem położony reprezentacyjny dwuczęściowy hall zajmujący niemal całą długość wschodniej części skrzydła południowego. Dwunawowe wnętrze przedniej części hallu, połączone z klatką schodową, nakryte sklepieniami krzyżowymi, wspartymi na trzech parach jońskich kolumn. Położona nieco wyżej tylna część hallu, oddzielona od przedniej kilkoma stopniami oraz ozdobną, drewnianą kratą, nakryta gwiaździstym sklepieniem, wspartym na środkowej kolumnie o kompozytowym kapitelu. Analogicznie jak na parterze rozwiązane jednopoziomowe halle pozostałych kondygnacji. Po ich północnej stronie usytuowana główna, reprezentacyjna neobarokowa klatka schodowa, otwarta w stronę halli koszowo sklepionymi arkadami. Dwubiegowa powrotna, z obszerną centralnie położoną duszą, z zabiegami i podestami na półpiętrach wyposażona jest w tralkową balustradę z piaskowca. Sufit klatki zdobiony zrekonstruowaną ostatnio polichromia o niebieskiej kolorystyce. Druga, boczna klatka schodowa o neogotyckim wystroju usytuowana w ryzalicie północnej części skrzydła zachodniego. Dwubiegowa, powrotna, posiada kamienną (piaskowcową) balustradę z kutymi kratami w prześwitach. Dwie dalsze klatki schodowe dostępne są ze skrzydła północnego. Neobarokowe, trójbiegowe, z żelaznymi kutymi balustradami o motywach wici roślinnej, oddzielone zostały od korytarzy arkadami o zróżnicowanych podporach - na parterze na filarach, na wyższych kondygnacjach - na parach kolumn. Wszystkie klatki i halle zdobione są zrekonstruowaną podczas ostatnich prac polichromią. Prawie w całym gmachu przetrwały neobarokowe obramienia otworów drzwiowych. Na parterze, po południowej stronie hallu położony jest zespół reprezentacyjnych pomieszczeń. W obrębie wieży od frontu przetrwał dawny gabinet prezydenta rejencji (z boazeriami na ścianach), zaś od podwórza - westybul przed główną salą posiedzeń. Nakryty sklepieniem wspartym na centralnym czworobocznym słupie również zachował boazerie. Sala posiedzeń plenarnych, zwana dziś „Rycerską” zajmuje niemal cały łącznik pomiędzy wieżą południową a rezydencją prezydenta. Wnętrze o wysokości dwóch kondygnacji nakrywa imitacja kasetonowego stropu. Ściany wyłożone są boazerią, a pięć par drzwi do sąsiednich pomieszczeń ujętych zostało w bogate, drewniane obramienia. Od zachodu na wnętrze sali otwiera się głęboka wnęka mieszcząca galerię o drewnianej, tralkowej balustradzie. Na I piętrze gmachu, przy tylnej części hallu mieści się gabinet wojewody wyposażony w zabytkowe meble i obrazy. W jednym z pomieszczeń skrzydła zachodniego przetrwała dawna kasa rejencji. Do dawnej hali kasowej prowadzą z obu stron neobarokowe drewniane portale ze stosownymi napisami. Bogaty wystrój posiada wnętrze dawnej siedziby prezydenta rejencji. Od strony północnej, środkowy trakt rezydencji zajmuje ozdobiony boazerią hall z reprezentacyjną drewnianą klatką schodową. Zabiegowa, o dwóch biegach przerwanych podestem zachowała ozdobną balustradę z rzeźbionymi słupkami i toczonymi tralkami. W podwórzowym trakcie rezydencji położona jest obszerna jadalnia - obecnie sala konferencyjna Urzędu Wojewódzkiego. Wnętrze północnej części gmachu, dawnej siedziby urzędów morskich dostępne jest przez wejście od strony północnej, prowadzące do sklepionego przedsionka. Pomieszczenia tej części budynku zostały rozplanowane wokół centralnie położonych halli połączonych z klatką schodową. Sklepienia każdego hallu spoczywają na dwóch parach toskańskich kolumn, ukształtowanych odmiennie na każdej kondygnacji. Skomunikowana z hallami główna, trójbiegowa klatka schodowa otrzymała neobarokowy wystrój z balustradą zdobioną motywem żaglowca wyciętym z miedzianej blachy. W tylnym trakcie wschodniego skrzydła położona jest boczna klatka - dwubiegowa, ze skromną kutą balustradą żelazną. Z elementów wyposażenia gmachu na uwagę zasługuje zbiór gipsowych odlewów detali elewacji, zgromadzony w e wnętrzu wieży północnej.

Obiekt ogólnodostępny w godzinach pracy urzędu.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 08-03-2017 r.

Rodzaj: budynek użyteczności publicznej

Styl architektoniczny: eklektyczny

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_32_BK.117009, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_32_BK.431700