Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

Brama Królewska - Zabytek.pl

Brama Królewska


architektura obronna XVIII w. Szczecin

Adres
Szczecin, Hołdu Pruskiego 1

Lokalizacja
woj. zachodniopomorskie, pow. Szczecin, gm. Szczecin

Obok Bramy Portowej należy do najbardziej interesujących i bogatych tego typu budowli nie tylko na Pomorzu, ale w całej Europie.

Dzieło wybitnego architekta i fortyfikatora Gerharda Corneliusa von Walrave. Zachowała bogatą dekorację rzeźbiarską, tworzącą spójny program ideowy i symboliczny. Wraz z bramą Portową jest obecnie jedną z dwóch budowli pozostałych po osiemnastowiecznych fortyfikacjach Szczecina - wówczas jednej z trzech (obok Magdeburga i Wesel) najpotężniejszych twierdz w Prusach. Obecnie pełni ważną funkcję w organizacji przestrzennej śródmieścia Szczecina ze względu na swe położenie w pośrodku węzła komunikacyjnego na styku Starego Miasta i nowszych północnych dzielnic Szczecina.

Historia

Brama powstała w trakcie pruskiej rozbudowy twierdzy szczecińskiej w latach 1725-1728. Zastąpiła wówczas średniowieczna bramę Młyńską, położoną u wylotu ob. ul. Staromłyńskiej. Autorem projektu bramy i całości szczecińskich fortyfikacji był Gerhard Cornelius von Walrave - architekt i inżynier wojskowy holenderskiego pochodzenia. Mury bramy wzniesiono w 1725 r. Świadczy o tym rozporządzenie gabinetowe króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I z 25 września tegoż roku, postanawiające, że „Brama Młyńska ma być odtąd zwana Anklamską”. Pracami murarskimi kierował mistrz murarski Hans Jürgen Reinecke z Magdeburga, kamieniarskimi - mistrz Trippel. Rzeźbiarską dekorację obu elewacji bramy wykonał Bartolome Damart - nadworny rzeźbiarz króla Fryderyka Wilhelma I. Do 1726 r. gotowa była elewacja od strony przedpola (zewnętrzna), w 1728 - elewacja wewnętrzna. Polichromię i złocenia elewacji wykonał malarz Wolfram. W 1727 r. zbudowano sklepienie przejazdu zużywając 18 tys. cegieł wypalonych przez majstrów z Liege w dzisiejszej Belgii.

Od strony miasta rozciągał się Biały plac Parad, od strony przedpola położony był rawelin. Droga od bramy prowadziła przez bramę zewnętrzną w wale rawelinu oraz przez dwa mosty - nad fosą główną oraz rawelinową. W latach 1818-1820 odremontowano zewnętrzną elewację, a w 1828 r. - sklepienie bramy. W 1834 r. uderzenie piorunu rozbiło trofea wieńczące elewację bramy od strony miasta. W 1841 r. wykonano remont tej elewacji, w trakcie którego rzeźbiarz A. Wichmann z Berlina odtworzył z saskiego piaskowca z Prostelwitz trofea od strony kościoła św. Piotra i Pawła. Prace remontowe, przeprowadzone wówczas pod kierunkiem szczecińskiego mistrza kamieniarskiego W. Färbera, polegały na oczyszczeniu elewacji, wypełnieniu spoin cementem i czterokrotnym pomalowaniu powierzchni kamienia farbą olejną oraz pozłoceniu królewskich inicjałów i koron. Kolorystykę elewacji określił osobiście sam król Fryderyk Wilhelm IV. W latach 50. XIX w. odnowiono, poszerzono i przedłużono mosty przed bramą, którą wzmocniono przez tambur, tj. dzieło obronne na narysie koła. W 1856 r. odnowiono obie elewacje bramy. W 1862 r. zbudowano po obu stronach przejazdu tzw. poterny, czyli półkoliście sklepione przejścia dla pieszych.

W 1873 r. zapadła decyzja o zniesieniu fortyfikacji. Dzięki staraniom konserwatorów zabytków - pomorskiego Hugo Lemckego i ogólnopruskiego Ferdinanda von Quasta, popartym przez następcę tronu, późniejszego cesarza Fryderyka, udało się uratować przed rozbiórką zarówno Bramę Królewską, jak i Berlińską. W 1875 r. władze wojskowe przekazały obie barokowe budowle miastu. W 1877 r. przystąpiono do ich remontu, w którego wyniku przekształcone zostały w obiekty wolnostojący. Zgodnie z projektem architekta Konrada Kruhla, zlikwidowano poterny przy Bramie Królewskiej, zbudowano z obu jej stron ceglane mury przyporowe tworząc elewacje boczne, sklepienie naprawiono i zarzucono ziemią, odnowiono wnętrze i elewacje, a przejazd zamknięto z obu stron neorokokowymi, kutymi kratami. Kolejne remonty bramy przeprowadzono w 1904 r. i w 2. połowie lat 30. XX w. W 1942 r. wobec zagrożenia nalotami bombowymi zdemontowano oba szczyty, których elementy zmagazynowano w Lesie Arkońskim. W czerwcu 1957 r. zmontowano je powtórnie pod kierunkiem szczecińskiego rzeźbiarza Sławomira Lewińskiego. Wnętrze bramy pozostawało nie użytkowane aż do 1981 r., kiedy to adaptowane zostało na galerie BWA. W latach 1986-1988 PP PKZ O/Szczecin wykonały konserwację zachowawczą zewnętrznej elewacji bramy. Od 1991 r. w jej wnętrzu mieściła się kawiarnia „Brama”. Na lata 1992-1993 przypada gruntowna restauracja budowli. Wykonawcą prac pod nadzorem technologicznym mgr Małgorzaty Zyzik i dr. Henryka Zyzika była firma „Kielart”, zespół konserwatorski pod kierunkiem Ryszarda Lipki-Bartosika. Zakres wykonanych prac obejmował m.in. usunięcie ziemi i roślinności ze sklepienia przejazdu, wykonanie nowego pokrycia dachu, klamrowanie bloków kamiennych, oczyszczenie kamienia, flekowanie lica kamiennego piaskowcem szydłowieckim, rekonstrukcję zniszczonych elementów, m.in. głów Marsa i Herkulesa, hydrofobizację całości, rekonstrukcję polichromii i złoceń herbu i kartusza nad przejazdem, wykonanie tynków na tylnych stronach szczytów, odnowienie ceglanych elewacji bocznych. W 1999 r. na bocznej elewacji bramy zamontowano tablicę pamiątkową poświęconą generałowi Dezyderemu Chłapowskiemu. Od 2000 r. lokal gastronomiczny we wnętrzu budowli nosi nazwę „Brama Jazz Cafe”.

Opis

Brama Królewska usytuowana jest pośrodku jednego z głównych węzłów komunikacyjnych centrum Szczecina, na północ od Starego Miasta, na osi ul. Mariackiej, w południowej części wydłużonego placu Hołdu Pruskiego, mającego formę krótkiej obsadzonej drzewami promenady. Południowa, wewnętrzna elewacja bramy wychodzi na plac Żołnierza Polskiego - dawny Biały Plac Parad, utworzony w latach 20. XVIII w. w miejscu średniowiecznych murów obronnych i fosy. Elewacja zewnętrzna zwrócona jest w stronę północną. Od wschodu położony jest plac Solidarności, na którym, w miejscu kwartału przedwojennej zabudowy powstaje Centrum Dialogu Przełomy - Oddział Muzeum Narodowego w Szczecinie. Bezpośrednio po południowej oraz wschodniej i zachodniej stronie budowli biegną ruchliwe jezdnie, wzdłuż elewacji zachodniej - linia tramwajowa. Ciągnący się na północ, pomiędzy dwiema jezdniami plac ma formę krótkiej, zadrzewionej promenady.

Architektura i dekoracja rzeźbiarska bramy utrzymana w formach późnego baroku. Ściany i sklepienia murowane z cegły, elewacje i szczyty wraz z bogatą dekoracją rzeźbiarską - wykonane z piaskowca sprowadzonego z Pirny w Saksonii.

Brama założona na rzucie wydłużonego prostokąta ze sklepionym przejazdem, jest budowlą o dwóch barokowych elewacjach - zewnętrznej (od strony przedpola) i wewnętrznej (od miasta). W obu elewacjach otwór przejazdu zamknięty został łukiem pełnym. W elewacji zewnętrznej obramienie przejazdu tworzą nałożone na siebie węższe i szersze, pokryte rustyką toskańskie pilastry, dźwigające wyłamane belkowanie o wydatnym gzymsie. Nad łukiem przejazdu umieszczono na tle panoplii i trofeów kartusz otoczony łańcuchem Orderu Czarnego Orła i zwieńczony królewską koroną. W attyce nad gzymsem belkowania przedstawiono siedzące postacie Marsa (z mieczem i tarczą) oraz Herkulesa (z maczugą i skórą lwa). W zwieńczeniu attyki umieszczono tors w zbroi rzymskiej na postumencie pomiędzy dwiema siedzącymi postaciami jeńców w zbrojach i hełmach, a po bokach - dwa trofea. W elewacji wewnętrznej przejazd ujęto zdwojonymi pilastrami toskańskimi, dźwigającymi wyłamane belkowanie. Nad łukiem przejazdu dwa putta podtrzymują zwieńczony koroną owalny kartusz z monogramem króla Fryderyka Wilhelma I. Podobne putta przedstawiono w górnych partiach płycin pomiędzy pilastrami. Płyciny te oraz powierzchnię attyki ozdobiono panopliami, wśród których widoczne są tarcze, części uzbrojenia i antyczne zbroje. W zwieńczeniu attyki, pomiędzy dwoma rogami obfitości umieszczono postument z poduszką, na której leżą skrzyżowane miecz i berło, a na nich korona królewska. Po bokach z obu stron ustawiono trofea - analogiczne jak w elewacji zewnętrznej. Wnętrze bramy nakryte jest sklepieniem kolebkowym.

Obiekt dostępny z zewnątrz oraz wewnątrz w godzinach otwarcia kawiarni.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 14.01.2015 r.

Rodzaj: architektura obronna

Styl architektoniczny: barokowy

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_32_BL.31204, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_32_BL.47327