Zachowane w dużym stopniu oryginalna bryła, wnętrza i substancja budowlana świątyni.

Historia

Szaniec był, obok Prandocina, ośrodkiem najstarszych dóbr Odrowążów w Małopolsce, istniejącym zapewne już w XI w., choć o pierwszym kościele dowiadujemy się w 1. poł. XIII stulecia ze źródeł dotyczących fundacji kanonickiej, poczynionej przez najświetniejszego wówczas przedstawiciela tego potężnego rodu, biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża. Jeszcze później, w 1326 r., wzmiankowana była w Szańcu parafia. Obecnie istniejąca świątynia powstała pod kon. XV w. (konsekracja miała miejsce w 1499 r.), a jej fundatorem był Krzesław z Kurozwęk herbu Poraj (1440-1503), biskup włocławski i kanclerz Królestwa. Do XIX w. budowla zachowała swój pierwotny kształt, choć powtórna konsekracja, która miała miejsce w 1662 r. każe się domyślać, że wnętrze kościoła ucierpiało w czasie wojen szwedzkich. Dopiero w 1863 r. dobudowano kruchtę od strony północnej, a w latach 1914-1915 świątynia została gruntownie odnowiona i powiększona o kruchtę zachodnią, wybudowano też murowane ogrodzenie od strony północnej, zachodniej i południowej. W 1930 r. wykonano kolejny remont kościoła, postawiono też murowaną dzwonnicę i wsch. odcinek ogrodzenia z bramą główną, a także trzy kaplice różańcowe. W latach 2011-2012 kamienne elewacje kościoła zostały poddane zabiegom konserwatorskim, wykonano też nowe okna, dostosowane do oryginalnych gotyckich reliktów obramień. W 2014 r. otwarto w Szańcu pierwsze w regionie Muzeum Parafialne.

Znajdująca się w otoczeniu kościoła drewniana kaplica św. Antoniego powstała w 1876 r.; tradycja mówi, że użyto do jej budowy drewna pochodzącego z klasztoru kamedułów, założonego w lasach koło Szańca w 1722 r. przez ostatniego ordynata pińczowskiego, Józefa Władysława Myszkowskiego. W 1819 r. tajemniczy ten klasztor, o którym niewiele wiadomo, podzielił los innych skasowanych instytutów zakonnych.

Opis

Kościół znajduje się w pd. części wsi, zajmując plateau łagodnego wyniesienia pośród stosunkowo gęstej zabudowy mieszkalnej i gospodarczej. Wzniesiona z wapiennego ciosu świątynia ma przyjemną dla oka, proporcjonalną bryłę, świadczącą o dobrych umiejętnościach wznoszącej ją strzechy budowlanej. Korpus nawowy i węższe, trójbocznie zamknięte prezbiterium, podparte są potężnymi dwuskokowymi szkarpami. Nakrywają je wysokie strome dachy, zwieńczone strzelistą neogotycką wieżyczką sygnaturki. Elewacje przeprute są wysokimi ostrołukowymi oknami w głębokich glifach, obramione u dołu cokołem z gzymsem kapnikowym, a górą profilowanym gzymsem wieńczącym. Wysoki trójkątny szczyt fasady zachodniej zdobiony jest półkoliście sklepionymi blendami; motyw ten powtarza szczyt dobudowanej w 1914 r. kruchty zachodniej. Do pn. ściany nawy dostawiona jest kaplica, wzniesiona wraz z korpusem. Na pn ścianie XVI-w. zakrystii zachował się oryginalny kamienny odpływ lawaterza. W pd. ścianie nawy zwraca uwagę piękny późnogotycki portal schodkowy zdobiony laskowaniem. Obok portalu, w 1874 r. wmurowano tablicę kamienną z inskrypcją przypominającą historię kościoła. Na ścianach świątyni zachowały się graffiti z różnych czasów; wśród nich zwraca uwagę napis „Kozacy rabowali 1657”, pamiątka ciężkich doświadczeń okresu wojen szwedzkich. Efektowne są wnętrza świątyni, przekryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Korpus jest dwunawowy; żebra charakterystycznych trójdzielnych sklepień spływają na dwa wysmukłe ośmioboczne filary środkowe. W zwornikach sklepiennych widać wizerunki herbów Poraj i Łabędź.

Z bryłą świątyni znakomicie współgra jej otoczenie, murowane ogrodzenie ze stacjami drogi krzyżowej oraz trzema neogotyckimi kaplicami różańcowymi, a także skromna drewniana kaplica św. Antoniego w części pd.-zach. dawnego cmentarza. Neogotycka dzwonnica, zwieńczona ostrosłupowym hełmem, wypełnia pd.-wsch. naroże terenu kościelnego.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu z proboszczem.

oprac. Aleksandra Ziółkowska, 01-12-2015 r.