Łukasz Górka po 1513 r. siedzibę rycerską przekształcił w nowożytną renesansową rezydencję magnacką. Choć wielkością zamek szamotulski nie może się porównywać do innych zamków wielkopolskich, zachował swój kształt z okresu przebudowy w XIX w., fragmenty zachowane w warstwie archeologicznej, basztę-wieżę zwaną „Basztą Halszki” albo „Basztą czarnej księżniczki” związaną nierozerwalnie z tragiczną postacią Halszki z Ostroga. Zachowały się także fragmenty fosy oraz wałów ziemnych. Zamek pierwotnie był otoczony fosą i murem z 4 basztami. Obok zamku znajduje się oficyna zamkowa i inne zabudowania. Zespół usytuowany jest na sztucznym wyniesieniu, w krajobrazowym parku, pełniącym funkcje parku miejskiego. Z zamkiem wiążą się liczne legendy związane z osobą księżniczki Halszki z Ostroga, która nie chciała być żoną Łukasza Górki (więziona była w baszcie w latach 1559-1573). Fakt ten znalazł swoje odbicie w literaturze oraz w malarstwie - Jan Matejko, „Kazanie Piotra Skargi”.

Historia

Obecne Szamotuły powstały na południowy-zachód od osady zwanej Starymi Szamotułami, wzmiankowanej w 1231 r. Dokładna przyczyna i data lokacji nowego miasta nie jest znana. Szamotuły otrzymały prawa miejskie w 1284 r. (?). Pewne informacje o mieście pochodzą jednakże dopiero z XIV w. Odnowienie lokacji miało miejsce w 1423 r. przywilejem Władysława Jagiełły wydanym dla braci Dobrogosta i Wincentego Szamotulskich. Szamotuły były własnością Nałęczów-Szamotulskich przez kilka wieków. W XV w. otoczono miasto murami, a także nastąpił podział miasta pomiędzy dwóch w/w braci. Od tego czasu istnieją dwie linie Szamotulskich. Jedna część rodu o przydomku Świdwa posiadała przedmieście Poznańskie, a druga Wronieckie, które od 1513 r. stało własnością Górków. Tu zbudowano imponującą siedzibę - drugi zamek, która przetrwała do czasów obecnych i pełni funkcje muzealne. Zamek na przedmieściu Poznańskim został rozebrany (po 1670 r.), a na jego pozostałościach powstał klasztor reformatów i kościół św. Krzyża. W XVI-XVII w. Szamotuły był silnym ośrodkiem innowierczym. Po bezpotomnej śmierci Łukasza Górki w 1573 r. Szamotuły były własnością Gostyńskich, Rokossowskich, Kostków. Po 1670 r. całe Szamotuły stały się własnością Jana Korzbok Łąckiego. W 1719 roku zakupił je Władysław K. Kąsinowski. Po nim jako właściciele pojawiają się Mycielscy, Mielżyńscy. W XIX wieku wśród niemieckich właścicieli zespołu zamkowego pojawiają książęta Sachsen-Coburg-Gotha, którzy dzierżyli majętność do 1920 roku.

W 1405 r. miała miejsce budowa pierwszego zamku w północnej części miasta i wieży przybramnej, obronnej. Katarzyna Szamotulska wniosła we wianie północną część miasta z zamkiem Łukaszowi Górce w 1513 r., który był starostą generalnym wielkopolskim oraz kasztelanem poznańskim. Na 1518 r. przypada pierwszy etap przebudowy zamku; prawdopodobnie w tym czasie przebudowano basztę obronną i zamieniono ją na mieszkalną, która zachowała się do czasów obecnych; pozostałe fragmenty obronne zamku - baszty i mur nie istnieją. Pozostały tylko relikty archeologiczne. Zbudowano zapewne także część mieszkalną, która nazywana jest obecnie zamkiem. W 1842 r. powstał projekt F. M. Lanciego restauracji całego założenia w „kostiumie gotyckim”, który nie został zrealizowany. W latach 1549 - 1553 odbyły się kolejne prace modernizacyjne i przebudowę zamku podjął syn Łukasza, Andrzej Górka. Prace prowadził murator z Poznania Jan Czeterwann.

Pod kon. XVIII w. miało miejsce wzniesienie kilku budynków gospodarczych, w tym prawdopodobnie oficyny. Po 1869 r. zrujnowane budynki zamku oraz wieżę mieszkalną poddano gruntownemu remontowi i przebudowie oraz częściowej rekonstrukcji, dzięki staraniom ówczesnych właścicieli książąt Sachsen-Coburg-Gotha. Z 4 ćw. XIX w. pochodzi założenie parkowe powstałe na miejscu ówczesnych ogrodów z wykorzystaniem fosy i wałów ziemnych. Remont zamkowych zabudowań przez dzierżawcę Cezarego Matuszewskiego odbył się w latach 1921-1926.

Po 1945 r. w budynku zamkowym umieszczono Technikum Rolnicze, a w 1957 roku w baszcie otwarto Muzeum Ziemi Szamotulskiej. Na lata 50. XX w. przypadają remonty zamku i baszty. W latach 80. XX w., w oparciu o badania architektoniczne Zamku w połączeniu z pracami archeologicznymi wokół niego pod kierownictwem arch. Aleksandra Werca, zaprojektowano nową wieżę w narożu, wymieniono stropy na stalowo -ceramiczne, podwieszając doń pierwotne drewniane stropy belkowe, wymieniono stolarkę okienną i drzwiową, przemurowano wnętrza odkrywając gotyckie fragmenty zamku oraz częściowo je rekonstruując, odtworzono posadzki, wykonano remont storczykowej więźby dachowej, pokryto dach karpiówką. Konserwacja więźby dachowej oraz wymiana pokrycia dachu odbyła się w 2013 r.

Opis

Szamotuły - miasto powiatowe położone na Pojezierzu Poznańskim, nad rzeką Samą, ok. 35 km na północny-zachód od Poznania. Znaczny węzeł drogowy - skrzyżowanie dróg do Czarnkowa, Obornik, Pniew, Poznania i Wronek. Miasto położone przy linii kolejowej z Poznania do Szczecina. Ośrodkiem szachownicowego układu miasta jest czworoboczny rynek z wylotami 11 ulic. Zespół zamkowy położony jest w północnej części miasta, na lewym brzegu rzeki Samy, kilkaset metrów od rynku miasta. Od zachodu ogranicza go ul. Wroniecka i pl. Sienkiewicza, od południa alejka biegnąca wzdłuż dawnej fosy, w kierunku Samy, od wsch. koryto rzeki. Od północy zespół przylega do dawnego podwórza folwarcznego powstałego w 2 poł. XIX i na pocz. XX w. Część zamkowa - rezydencjonalna złożona jest z grupy budynków zamkowych i towarzyszących oraz krajobrazowego parku o pow. 4,2 ha. Zabudowa wzniesiona została na sztucznie usypanym wyniesieniu. Naturalnymi granicami od zachodu i południa są obniżenia dawnych fos zamkowych oraz w pd. części staw. Ogrodzenia od ulicy i od podwórza współczesne. Główna brama wjazdowa prowadzi od zachodu i znajduje się w północnej części przy granicy z podwórzem folwarcznym. W centralnej części usytuowany jest budynek zamkowy, kilkadziesiąt metrów na południowy-wschód. wieża - baszta. Od północy, przed frontem budynku zamkowego znajduje się reprezentacyjny dziedziniec z kolistym gazonem pośrodku, flankowany pierwotnie oficynami z XVIII w. Obecnie zachowała się tylko oficyna zachodnia, do której po 1865 r. dobudowano dom rządcy. W miejscu oficyny wschodniej wybudowano budynek administracyjny Muzeum.

Budynek zamku (wg KZSZ - budynek na podzamczu) murowany z cegły, o otynkowanych ścianach, na kamiennych fundamentach. W zasadniczej bryle późnogotycki. Zbudowany na rzucie litery „L”, składa się z dwóch prostopadłościennych, piętrowych skrzydeł, północnego i zachodniego, ustawionych pod kątem prostym. Piwnice dwukondygnacjowe, sklepione kolebką z lunetami. Dachy nad skrzydłami dwuspadowe, pokryte po ostatnim remoncie dachówką typu mnich-mniszka, kryjące storczykową więźbę dachową z XVI w. Ściany budynku na zewnątrz oszkarpowane. Okna zostały przemurowane w czasie remontu po 1869 r. Z tego okresu pochodzi również gzyms wieńczący z ząbkowaniem i neogotyckimi sterczynami na narożach. Wnętrza zostały w znacznym stopniu przekształcone. Oprócz reprezentacyjnych funkcji zamek zawiera również zbiory muzealne, prezentujące wystrój wnętrz z różnego okresu oraz unikatowy zbiór ikon prawosławnych, przekazywanych tu po konfiskacie przez straż graniczną. W ścianie bramy - dzwonnicy przy kościele MB Pocieszenia wmurowana jest kamienna, renesansowa tablica pochodząca z zamku, z datą 1518(?) i tarczami z herbami Łodzia i Nałęcz, trzymanymi przez rycerzy oraz napisem wymieniającym Łukasza Górkę, kasztelana poznańskiego i starostę generalnego wielkopolskiego.

Wieża, zwana Basztą Halszki powstała w XIV w., później przebudowywana, murowana z cegły w układzie polskim. Posadowiona na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu, trzykondygnacjowa z wysokim podpiwniczeniem. Od północy dobudowano cylindryczną klatkę schodową. Na każdej kondygnacji po jednym pomieszczeniu, do której dostęp prowadzi z klatki schodowej. W piwnicy i na pierwszej kondygnacji znajdują się sklepienia kolebkowe, na wyższych - stropy. Nietynkowane elewacje na narożach oszkarpowane, które zwieńczono sterczynami z okresu przebudowy, po 1869 r. W elewacji południowej znajduje się wykusz przez całą wysokość budynku, z oknem na górze, w obramieniu z piaskowca, ozdobionym motywem skręconego sznura. W elewacjach wschodniej i zachodniej występują machikuły podtrzymujące najwyższą kondygnację. Na wszystkich elewacjach widoczne ślady licznych przemurowań. W baszcie znajduje się, oprócz zbiorów archeologicznych i militarnych, komnata, w której mieszkała (była więziona?) przez 14 lat Halszka z Ostroga, która nie chciała być żoną Łukasza II Górki, zwana „Czarną Księżniczką”. Postać osnuta tajemnicą, o której losach powstało wiele mitów i legend. Zmarła w obłąkaniu, w 1583 r., 10 lat po śmierci Łukasza Górki.

W parterowej oficynie zamkowej, zwieńczonej mansardowym dachem, znajdują się zbiory etnograficzne muzeum. W spichlerzu, znajdującym się już na terenie dawnego podwórza folwarcznego prezentowane są eksponaty archeologiczne pozyskane w czasie badań przy budowie autostrady A-2.

Od zamku i baszty biegną w parku osie widokowe w kierunku południowym na staw, wyprowadzono także ścieżki spacerowe w kierunku południowym i wschodnim. Zadrzewienie parku jest rozmieszczone głównie w północnej części parku. Nad południową fosą oraz w pobliżu baszty rosną kasztanowce białe. Obok dominuje robinia, klony, lipy, platany oraz pomnikowe wiązy.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Zwiedzanie wnętrz zamkowych oraz Baszty Halszki w godzinach pracy Muzeum. W okresie maj - wrzesień: poniedziałek-sobota, w godz. 9.00-16.00; niedziele i święta, w godz. 10.00-17.00; w okresie październik-kwiecień: wtorek-piątek, w godz. 9.00-16.00; sobota, niedziele i święta, w godz. 10.00-16.00.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 14.11.2014 r.