Zabytek stanowi wybitny przykład charakterystycznej dla drewnianych świątyń owego czasu próby oddania w drewnie rozwiązań sakralnej architektury murowanej. O wysokiej klasie obiektu świadczą indywidualne rozwiązania konstrukcyjne oraz biegłe posługiwanie się i znakomite wykorzystanie możliwości użytego materiału.

Dające wrażenie niezwykłego dynamizmu wnętrze kościoła, zakomponowane w sposób kompleksowy, łączy w typowy dla baroku sposób w jedną spójną całość elementy architektoniczne oraz wystrój malarski i rzeźbiarski, a jego poziom artystyczny stawia świątynię w rzędzie najcenniejszych zabytków swojej epoki. Na uwagę zasługują nietypowe rozwiązania: ukośne ustawienie kolumn międzynawowych oraz faliste wykroje belki tęczowej i łuków arkad, a także cenne elementy rokokowo-barokowego wystroju i wyposażenia, m.in.: polichromia ścian z elementami iluzjonistycznymi powiązana z rzeźbiarskimi przedstawieniami figuralnymi, chór muzyczny o plastycznie uformowanym parapecie zdobiony dekoracją z lambrekinem, ambona o misternej dekoracji, marmurowa chrzcielnica, zespół kolumnowych ołtarzy, liczne obrazy.

Historia

Parafia we wsi Szalowa została założona w 1375 r. Nie zachowały się wzmianki na temat pierwszej świątyni parafialnej, drugi drewniany kościół wzniesiony został w XVI w. Do skromnego wyposażenia świątyni należał m.in. obraz św. Jana Kantego pochodzący z 1640 r., zachowany i czczony do dziś. Obecny kościół zbudowany został w latach 1739-1756 staraniem miejscowego proboszcza Wojciecha Stefanowskiego oraz właściciela wsi Krzysztofa Jordana. Nie jest znany architekt budowli, jednak zachował się drewniany model świątyni przechowywany w Muzeum Narodowym w Krakowie, dowodzący wysokich kwalifikacji projektanta. Rokokowa polichromia wnętrza i wyposażenie zostały w większości wykonane w XVIII w., część polichromii na stropach i ścianach powstała w 1808 r. Pierwotnie kościół kryty był gontem, w 1911 r. przeprowadzono prace remontowe i renowacyjne, w czasie których m.in. wymieniono pokrycie dachowe na blaszane. Kolejny znaczący remont został przeprowadzony w 1944 r., został wtedy odnowiony i rozbudowany o stacje drogi krzyżowej mur okalający cmentarz przykościelny oraz otynkowano dzwonnicę. W latach 1951-53 Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków O/Kraków wykonało renowację polichromii i wyposażenia kościoła. W 2012 r. ponownie rozpoczęły się kompleksowe prace remontowe, mające na celu m.in. poprawę stanu technicznego i przywrócenie zewnętrznego wyglądu świątyni z początku XX wieku. Przywrócono wówczas m.in. pokrycie dachu z gontów oraz wymieniono szalunki.

Kościół w Szalowej od momentu powstania pełni nieprzerwanie swoją pierwotną funkcję służąc miejscowej społeczności jako katolicka świątynia parafialna oraz jest miejscem lokalnego kultu wspomnianego obrazu św. Jana Kantego.

Opis

Kościół usytuowany jest w środkowej części wsi, po północnej stronie drogi prowadzącej ze Stróży przez Szalową do Łużnej. Teren wokół świątyni, dawny cmentarz przykościelny z zachowanym starodrzewem, otoczony jest murem z 1739 r. W jego obrębie, oprócz kościoła, znajduje się kaplica pw. Miłosierdzia Bożego z końca XVIII w. i dzwonnica z XIX w.

Kościół założony na planie prostokąta z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, zbudowany jest z drewna jodłowego w konstrukcji zrębowej na fundamentach z kamienia łamanego, szalowany z zewnątrz deskami i kryty gontem. W tylnej części dwuspadowego dachu posiada sygnaturkę. W elewacji frontowej znajdują się dwie wieże wtopione w bryłę świątyni i trójkątny szczyt w osi środkowej z rzeźbą św. Michała walczącego z szatanem. Kościół jest budowlą trójnawową w układzie bazylikowym, z trzema zewnętrznymi kruchtami od frontu. Prowadzą do niego drewniane drzwi z bogatą dekoracją kowalską.

Nawy boczne otwarte są do nawy głównej arkadami o falistych wykrojach wspartymi na przekątnie ustawionych kolumnach. Prezbiterium świątyni nakryte jest pozornym sklepieniem kolebkowym, zaś nawy stropami płaskimi. Na sklepieniu w sześciu monumentalnych i bogato dekorowanych oprawach architektonicznych ukazane są przedstawienia alegoryczne, m.in. Golgota, Adoracja Najświętszego Sakramentu, Tablice Dekalogu, Arka Noego. Monumentalną oprawę posiada malarsko-rzeźbiarska kompozycja ściany i belki tęczowej, wyciętej analogicznie jak arkady naw: na malowanym iluzjonistycznym tle znajduje się rzeźbiona grupa Ukrzyżowania. Ściany nawy głównej pokryte są kołtrynami z motywem pionowych pasów ornamentalnych. Pod oknami znajdują się malowane kartusze z akantu i rocaille z polskimi sentencjami (np. kto nie słucha słowa Bożego, przeklęty niech będzie), a na stropie dekoracja malarska w postaci owalnej plakiety z form rocaille oplecionych wicią oraz bordiury poprowadzonej wzdłuż ścian. Na stropach w nawach bocznych, w przęsłach od strony prezbiterium, znajdują się bogato zdobione malowane iluzjonistyczne sklepienia żagielkowe. Stropy w pozostałych przęsłach dekorowane są m.in. rozetami z motywem liści dębu.

Wszystkie drewniane detale architektoniczne są polichromowane oraz uzupełnione elementami rzeźbiarskimi, zaś kolumny, cokoły i gzymsy w większości są marmoryzowane. Szczególnie godne uwagi są dwa portale kolumnowe w prezbiterium zwieńczone przerywanymi naczółkami flankowanymi przez figurki aniołów. Na łukach arkad międzynawowych ustawione są polichromowane rzeźby apostołów, wielobarwne rzeźbione wazony z kwiatami oraz kartusze podtrzymywane przez putta. Do najcenniejszych ruchomych elementów wyposażenia kościoła należą drewniane kolumnowe ołtarze późnobarokowe z bogatą dekoracją rokokową z ok. połowy XVIII w.: ołtarz główny i sześć ołtarzy bocznych. W trójosiowym ołtarzu głównym znajdują się XVIII-wieczne obrazy św. Trójcy i św. Michała Archanioła. Bogactwem detalu architektonicznego, ornamentów i elementów rzeźbiarskich wyróżniają się dwa ołtarze boczne, jeden z obrazami św. Jana Kantego z XVII w. i św. Anny Samotrzeć z XVI w., drugi z obrazami św. Mikołaja z XVI w. oraz św. Barbary i św. Stanisława bpa z XVIII w. Ważnymi elementami wyposażenia są ponadto: barokowo-rokokowa chrzcielnica z czarnego marmuru, rokokowa ambona o bogatej figuralnej i ornamentalnej dekoracji snycerskiej i rzeźbiarskiej (połączona schodami z lożą kolatorską), oryginalne konfesjonały, stalle i ławy.

Na szczególną uwagę zasługuje rokokowy relikwiarz św. Barbary w formie monstrancji z drugiej połowy XVIII w., a także dwie żelazne kłódki z 1659 i 1766 r. przy drzwiach wejściowych do kościoła.

Oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa