Kościół w Szalowej, dzieło nieznanego, biegłego architekta, jest mistrzowską „imitacją” takiej murowanej świątyni i z tego powodu unikatem w skali europejskiej. Wyróżnia się znakomitymi rozwiązaniami pod względem architektonicznym, dużymi walorami estetycznymi i malowniczą, harmonijnie powiązaną z otoczeniem bryłą. Wystrój i jednolite stylowo wnętrze prezentuje bogactwo architektury, rzeźby, polichromii i wyposażenia o znacznej wartości artystycznej, stawiając świątynię w rzędzie najcenniejszych zabytków swojej epoki i to nie tylko w skali Polski. W 2000 r. kościół w Szalowej wytypowany był do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

Historia

Szalowa jest wsią lokowaną na prawie niemieckim w XIII w. Miejscową parafię erygowano około 1375 r. Późnobarokowy kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła zbudowany został w latach 1739-1756 na miejscu poprzedniego z XVI w., z inicjatywy właściciela wsi Krzysztofa Jordana i ówczesnego proboszcza ks. Wojciecha Stefanowskiego. Do 1782 r. zgromadzono wyposażenie świątyni. W 2. połowie XVIII w. wnętrze kościoła zostało ozdobione polichromią nieznanego autorstwa, uzupełnioną nowymi motywami w 1808 r. W 1911 r. dachy obiektu pokryto blachą, położoną na miejscu gontów. W latach 1951-1953 przeprowadzona została przez Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków w Krakowie, kompleksowa renowacja polichromii i wyposażenia świątyni. W 2005 r. z dotacji przyznanej przez Małopolski Urząd Marszałkowski i środków własnych parafii wykonano m.in. konserwację ołtarza głównego, ambony, konfesjonału, stalli oraz polichromii w prezbiterium.

Opis

Kościół usytuowany jest w środkowej części wsi przy drodze prowadzącej do Łużnej. Otoczony został murowanym ogrodzeniem w obrębie którego znajduje się kaplica Miłosierdzia Bożego z 1739 r. i XIX-wieczna dzwonnica. Świątynia wzniesiona została z drewna jodłowego z zastosowaniem konstrukcji zrębowej (wieńcowej). Belki zrębu są oszalowane i częściowo pokryte gontami. Trójnawowa kościół ma układ bazylikowy. Zamknięte trójbocznie prezbiterium jest równej szerokości z prostokątną nawą główną, a po jego bokach znajdują się zakrystie. Do naw od frontu dobudowane są trzy kruchty. Dach nad nawą główną i prezbiterium jest wielopołaciowy z umieszczoną na nim ośmioboczną cebulastą wieżyczką na sygnaturkę. Dwukondygnacyjna fasada zwieńczona została trójkątnym szczytem znajdującym się pomiędzy dwoma wieżami zwieńczonymi zdwojonymi cebulastymi hełmami, z rzeźbą pokazującą św. Michała Archanioła w walce z szatanem. Nawę główną i prezbiterium nakrywają pozorne sklepienia kolebkowe, a nawy boczne, stropy płaskie. Nawy boczne otwarte są do nawy głównej arkadami o falistym wykroju. Bogate, jednolite, barokowo-rokokowe wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z XVIII w. Składają się na nie cenna polichromia, wystrój rzeźbiarski i sprzęty. W rokokowej, iluzjonistycznej polichromii dominuje kolor biały, przy znacznym użyciu zieleni i złoceń. Na sklepieniu prezbiterium znajdują się przedstawienia alegoryczne, m.in. Golgota, Adoracja Najświętszego Sakramentu, Tablice Dekalogu, Arka Noego. Ściany pokryte są polnymi kwiatami W dekoracji dominuje okazała kompozycja malarsko-rzeźbiarska na ścianie i belce tęczowej. Przedstawia pejzaż Jerozolimy, sceny figuralne i iluzjonistycznie ukazaną architekturę. Centralną postacią malowidła jest żołnierz na koniu przebijający włócznią bok Chrystusa na krzyżu umieszczonym na belce. Na stropach w nawach bocznych znajdują się malowane iluzjonistyczne sklepienia żagielkowe, bogato zdobione rozetami, kwiatami, uskrzydlonymi główkami, motywami ślimacznic i wazonami pełnymi róż. Ściany pokryte zostały malowanymi panneau, wypełnionymi m.in. wazonami z wielobarwnymi kwiatami. Liczne drewniane detale architektoniczne w kościele są bogato rzeźbione i polichromowane (m.in. dwa okazałe portale zakrystyjne, łuki arkad z figurkami uskrzydlonych aniołków). Do najciekawszych elementów wyposażenia świątyni należy siedem bogato dekorowanych ołtarzy kolumnowych. Szczególnie okazały jest ołtarz główny z obrazami św. Trójcy i św. Michała Archanioła i z charakterystycznymi lustrami umieszczonymi w retabulum. W jednym z ołtarzy bocznych znajduje się obraz św. Jana Kantego z pierwszej poł. XVII w. otoczony lokalnym kultem. Cenne zabytki to XVI-wieczne obrazy św. Anny Samotrzeciej i św. Mikołaja, chrzcielnica z czarnego marmuru z XVII/XVIII w., obraz Veraicon z XVII w., ambona, konfesjonały i ławki z ok. 1782 r. Do stylu całego wyposażenia nawiązuje wystrój chóru muzycznego z bogato ornamentowanym parapetem.

Zabytek dostępny. Poza nabożeństwami wnętrze kościoła można zobaczyć po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym w parafii. Kościół znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce. Dostępny może być także w okresie letnim w związku ze zwiedzaniem wybranych obiektów na SAD.

Oprac. Tadeusz Śledzikowski, OT NID w Krakowie, 31.10.2014 r.