Stanowi cenny zabytek techniki XIX wieku.

Historia

Istniejąca obecnie latarnia morska w Świnoujściu miała swoje poprzedniczki. Gdy po bardzo silnych sztormach w 1804 r. przystąpiono do odbudowy i modernizacji świnoujskiego portu, przewidziano również budowę latarni. Wzniesiono ją w 1805 r. na głowicy falochronu wschodniego. Była nietrwałą konstrukcją z desek i luster, określaną wówczas jako „Leuchtbude”. W latach 1818-1829 powstały nowe kamienne falochrony, których budową kierowali tajny starszy radca budowlany Guenther i radca budowlany Scabell ze Szczecina.  W 1828 r. na głowicy falochronu wschodniego wzniesiono nową latarnię, której projektantem był być może jeden z wymienionych radców budowlanych, lub – według niektórych badaczy – nawet sam Karl Friedrich Schinkel. Na kolistej kamiennej podstawie  ustawiona była metalowa smukła wieżyczka zwieńczona spiczastym hełmem i wzmocniona ażurowymi podporami. Budowla ta określana już jako latarnia morska  miała wysokość 40 stóp (tj. ok. 12,6 m) i zasięg wynoszący ok. 8-12 mil morskich, tj. ok. 15-20 km.

W latach 50. XIX w. zasięg latarni okazał się zbyt mały wobec postępującego rozwoju żeglugi i rozbudowy portu. W związku z tym zaistniała konieczność wzniesienia nowej latarni w formie wysokiej wieży na stałym lądzie. Zaprojektowania takiej budowli podjął się starszy radca budowlany Severin z Berlina, który już we wcześniejszych latach nadzorował na zlecenie pruskiego ministra handlu budowę portów, w tym świnoujskiego. Do budowy fundamentów pod latarnię morską w Świnoujściu przystąpiono w 1854 r. 1 grudnia 1857 r. latarnia rozbłysła po raz pierwszy białym światłem stałym. W następnych miesiącach trwały próby i dopiero 1 stycznia 1859 r. oddano latarnię do normalnej eksploatacji. Wyposażona została w aparaturę Fresnela I klasy z odpowiednimi cylindrycznymi soczewkami i czterema koncentrycznymi knotami, których płomień zasilany był olejem rzepakowym (którego zużywano 16 kg dziennie). Zasięg światła latarni wynosił wówczas 24 mile morskie. Pierwszym latarnikiem w Świnoujściu był Wiebelitz. Zatrudniony na tym stanowisku już 19 września 1857 r., a więc na długo przed oddaniem do użytku latarni odbył długie przeszkolenie w obsłudze skomplikowanej i nowoczesnej na tamte czasy aparatury. Koszty budowy latarni wyniosły niebagatelną sumę 60 tys. talarów.

Kształt architektoniczny budowli, utrzymanej pierwotnie w formach tzw. stylu arkadowego różnił się zasadniczo od obecnego. Podstawę wieży tworzył dwukondygnacyjny budynek nakryty niskim dachem czterospadowym, mieszczący mieszkania dla załogi latarni. Jego elewacje rozczłonkowane były blendami o wysokości dwu kondygnacji, w których mieściły się okna. Całość zwieńczona była attyką przypominającą krenelaż. Właściwa wieża założona została na rzucie ośmioboku z dwoma opartymi na kroksztynach gankami – na ok. 1/3 wysokości i w zwieńczeniu. Do wykonania lica posłużyła żółta cegła klinkierowa wypalana w pobliskiej cegielni nad Zalewem Szczecińskim. Okazała się ona jednak materiałem mało odpornym na trudne warunki atmosferyczne. W rezultacie latarnia wymagała ciągłych napraw. W 1886 r. wykonano gruntowny remont, ale już w 1899 r. lico elewacji znajdowało się już w takim stanie, że odpadające cegły zagrażały przechodniom.  Szczególnie zagrożone były narożniki i wystające gzymsy.

Wobec pogarszającego się stanu budowli na początku XX w. postanowiono ją gruntownie wyremontować, wymieniając ceglane lico i zmieniając kształt wieży z ośmiobocznego na walcowaty. Odpowiedni projekt powstał w Wydziale Budowlanym Ministerstwa Robót Publicznych w Berlinie. Inwestycję zrealizowano w latach 1902-1903. Nadzór nad całością prac sprawował Kohlenberg, który też był prawdopodobnie autorem wspomnianego projektu. Na miejscu pracami kierowali kolejno budowniczowie Riepe, Ruhtz i Jacobi. Aby wybrać cegły o odpowiedniej wytrzymałości, wymurowano na próbę fragmenty lica z cegieł dostarczonych przez różnych producentów. Najbardziej odpowiedni okazał się żółty klinkier wyprodukowany przez cegielnię Skromberga w Szwecji oraz czerwony, produkcji cegielni H. Zastrowa w Wittenberdze. Do wykonania narożników oraz kanałów odpływowych przewidziano użycie szczególnie twardej cegły, a do budowy niektórych elementów zwieńczenia – granit.

Po usunięciu kruszących się wierzchnich warstw cegieł okazało się, że w pewnym stopniu zniszczone są również warstwy spodnie, zwłaszcza w wystających elementach pod gankami. Warstwa licowa, na głębokość półtorej cegły odspoiła się od rdzenia budowli – było to widoczne zwłaszcza od strony zachodniej i południowo-zachodniej, które były najbardziej narażone na działanie czynników atmosferycznych. W dobrym stanie zachowały się natomiast trzy żelazne pierścienie opasujące dookoła mur wieży. Po usunięciu zniszczonej zewnętrznej powłoki przystąpiono do wymurowania nowej, posuwając się od dołu ku górze. Aby lepiej związać nowe zewnętrzne warstwy cegieł z rdzeniem budowli, w starym murze wykonano liczne rozszerzające się w głąb otwory o powierzchni 29 cm i głębokości 30 cm. Do budowy nowego muru wykorzystano dwa rodzaje cegły – klinkierową na lico i nieco słabiej wypaloną do wnętrza muru.  Wobec różnicy formatu starych i nowych cegieł musiano je kłaść, tak, aby na cztery warstwy starego wątku przypadło pięć nowych warstw cegły w drobniejszym formacie. W sposób szczególny – żelaznymi obręczami i belkami – wzmocniono konstrukcję obu ganków obiegających wieże dookoła.

W rezultacie przeprowadzonych prac latarnia uzyskała nową formę architektoniczną. W elewacjach budynku stanowiącego podstawę wieży zlikwidowano dwukondygnacyjne blendy, zmieniono zamknięcia okien I piętra zastępując łuki odcinkowe prostym nadprożem, wymieniono lico ścian, których górne partie otynkowano, niski dach czterospadowy zastąpiono nieco wyższym dwuspadowym. Pogrubiono mury dolnej części wieży, nadając im u podstawy kształt kwadratu, przechodzącego nieco wyżej w ośmiobok. Zachowano ośmioboczny rzut dolnego ganku, zmieniając powyżej niego kształt trzonu wieży z ośmiobocznego na walcowaty (łącznie z górnym gankiem, który uzyskał kolisty rzut). Kolorystykę lica całej budowli zmieniono z jednolicie żółtej na dwubarwną – żółto-czerwoną. Całkowity koszt prac wyniósł 79.500 marek. Modernizacja budowli przyniosła również zmianę charakteru światła – ze stałego na przerywane w cyklu pięciosekundowym (świecenie przez cztery sekundy i przerwa o długości jednej sekundy – cykl zachowany do dziś). Do modulacji światła służyła specjalna przesłona. Do zasilania ognia zaczęto z czasem używać ropy naftowej, a w początku lat 20. XX w. wykonano instalację elektryczną z potężną żarówką o mocy 4.200 wat. Równocześnie z przekształceniem latarni wzniesiono po obu jej stronach dwa niewielkie budyneczki – gospodarczy i maszynownia.

W tej postaci latarnia przetrwała do końca drugiej wojny światowej. 12 marca 1945 r. w wyniku nalotu bombowego na Świnoujście mury wieży popękały na skutek wybuchów bomb, które zniszczyły sąsiednie budynki. W pierwszych powojennych latach latarnia użytkowana była przez wojska radzieckie, które zajmowały wówczas port. Przekazanie obiektu władzom polskim nastąpiło w grudniu 1954 r.  W 1959 r. wzmocniono popękane mury zastrzykami z betonu. W latach 70. XX w. wymieniono częściowo pokrycie dachu. W czerwcu 1996 r.  z inicjatywy pracowników Urzędu Morskiego w Szczecinie przystąpiono do remontu latarni, który trwał do 2000 r. 5 sierpnia tegoż roku udostępniono latarnię zwiedzającym.

Opis

Latarnia morska położona jest na prawym brzegu Świny, na wyspie Wolin, w dzielnicy Świnoujście-Warszów. Bezpośrednio na północ od latarni usytuowany jest dawny fort nr II, po południowej stronie rozciąga się nabrzeże basenu portowego (tzw. Basenu Trymerskiego), po stronie zachodniej – brzeg rzeki Świny, a w odległości ok. 300 m na północ – brzeg morza. Budynek latarni zwrócony jest fasadą w kierunku wschodnim. Symetrycznie po obu stronach latarni usytuowane są należące do niej niewielkie parterowe obiekty – budynek inwentarski od północy i maszynownia od południa.

Budowla złożona z budynku mieszkalno-administracyjnego założonego na rzucie prostokąta oraz z wyrastającej z niego wieży o kwadratowej podstawie. Jednopiętrowy, podpiwniczony budynek nakryty niewysokim dwuspadowym dachem, pozorne ryzality pośrodku obu dłuższych elewacji – osobnymi dwuspadowymi dachami poprzecznymi do głównej kalenicy. Górująca nad bryłą budynku wieża latarni o całkowitej wysokości 68 m, bezpośrednio nad dachem wspomnianego dolnego budynku czworoboczna, wyżej poprzez ukośnie ścięte narożniki przechodząca w formę ośmioboku. Na ok. 1/3 wysokości nadwieszony na wspornikach dolny ganek – również o rzucie ośmioboku. Powyżej dolnego ganku trzon wieży walcowaty, zwężający się ku górze, zwieńczony gankiem tarasu z przeszkloną laterną.  

Budowla murowana z cegły, oblicowana cegłą klinkierową o kolorze czerwonym i żółtym. Piwnice nakryte stropem odcinkowym na belkach żelaznych, pozostałe kondygnacje budynku dolnego – stropami o konstrukcji drewnianej. Schody zewnętrzne i wewnętrzne granitowe, dach kryty nową dachówka ceramiczną.

Elewacje budowli proste, o dekoracji ograniczonej do zróżnicowania układu i kolorystyki cegieł. Ściany budynku dolnego oblicowane czerwona cegłą, w górnej części, powyżej nadproży okien piętra – otynkowane. Otwory parteru, piwnicy i kondygnacji strychowej w szczytach elewacji bocznych – zamknięte łukiem odcinkowym, okna I piętra – zamknięte prosto. Dłuższe elewacje budynku symetryczne, siedmioosiowe, pośrodku z pozornym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym naczółkiem, nie oddzielonym od dolnej partii muru. W ryzalicie elewacji frontowej dwukondygnacyjna ostrołukowo zamknięta wnęka, w której usytuowany szeroki otwór głównego wejścia, zamknięty łukiem odcinkowym, poprzedzony szerokimi schodami. Nad wejściem, na piętrze otwarta loggia z ażurową ceglaną balustradą.  Wieża oblicowana żółtą cegłą, której powierzchnia ożywiona pasami cegły czerwonej. Oba ganki nadwieszone na wspornikach o ozdobnie ukształtowanych schodkowych krawędziach. Wsporniki dolnego ganku połączone łukami schodkowymi, wsporniki ganku górnego – łukami pełnymi. W walcowatym trzonie rozmieszczone niewielkie półkoliście zamknięte okna.

Wnętrze budynku dolnego rozwiązane w układzie dwutraktowym, z usytuowanym pośrodku czworobocznym trzonem wieży, zajmującym całą głębokość tylnego i część przedniego traktu. W tylnym trakcie budynku, symetrycznie po obu stronach trzonu wieży usytuowane dwie dwubiegowe klatki schodowe. W trzonie wieży kręte granitowe schody.

Obiekt dostępny z zewnątrz.

Opr. Maciej Słomiński, OT NID Szczecin, 9-01-2019 r.