Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

miejsce kultu, st. 1 - Zabytek.pl

miejsce kultu, st. 1


miejsce kultu VIII - poł. X w. Nowa Słupia

Adres
Nowa Słupia

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. kielecki, gm. Nowa Słupia - miasto

Jedna z kilku gór w rejonie, obok Góry Dobrzeszowskiej, Góry Zamczysko w Widełkach, Gródka Leśnego koło Przysuchy i być może Góry Grodowej w Tumlinie, interpretowanych jako wczesnośredniowieczne miejsca kultu pogańskiego.

Usytuowanie i opis

Święty Krzyż jest drugim co do wysokości wierzchołkiem Łysogór (593 m n.p.m.), najwyższego pasma Gór Świętokrzyskich. Opis stanowiska: Wały kamienne mają kształt wydłużonej elipsy i biegną poniżej krawędzi stoku, otaczając obszar plateau na szczycie wzgórza. Mniej więcej na środku tego obszaru znajduje się pozorny szczyt (wychodnia skały), na którym leży dziś klasztor, dzieląc go na dwie części: zachodnią z niedokończonym wałem oraz łagodnie opadającą część wschodnią, objętą w całości nasypem kamiennym.

Historia

Według Jerzego i Eligii Gąssowskich wały kamienne we wschodniej części szczytu Łysej Góry, zostały wzniesione w VIII - połowie X wieku, a później powstały w części zachodniej, gdzie zapewne nigdy nie zostały ukończone. Pierwsze wzmianki wskazujące istnienie grodu pochodzą z Latopisu Halicko-Wołyńskiego z XIII wieku i Kroniki Wielkopolskiej z 2. połowy XIV wieku. Ośrodek kultu pogańskiego poświadcza Długosz i anonimowy autor „Powieści rzeczy istej” z 1. połowy XVI wieku. Również ksiądz Jan Wiśniewski przytacza legendę o miejscowym sanktuarium. W 2. ćwierci XII wieku powstał tu klasztor Benedyktynów pw. Świętej Trójcy, od XIV wieku nazywany Świętym Krzyżem, w związku z relikwiami drzewa Krzyża Świętego. W XIV i XV wieku został on przebudowany. W 1789 roku wzniesiono kościół pw. Św. Trójcy, poświęcony w 1809 roku. W 1819 roku zabudowania klasztorne przejął skarb Królestwa Polskiego. Od 1864 roku mieściło się tu więzienie, które było czynne do 1939 roku. W 1936 r. zostali sprowadzeni Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej, którzy przejęli część klasztoru. W czasie II wojny światowej Niemcy utworzyli tu obóz zagłady jeńców radzieckich. W 1961 roku budynki po więzieniu przejął Świętokrzyski Park Narodowy.

Stan i wyniki badań

W ramach szerszego programu badawczego realizowanego w okolicach Łysej Góry w latach 1957-1962 Jerzy Gąssowski wykonał cztery przekopy przez wał i trzy wykopy na terenie łąk. W latach 1979-1982 Eligia Gąssowska kierowała pracami weryfikacyjnymi, w czasie których odkryto wał poprzeczny, zamykający część wschodnią. Wały zachowane były do wysokości 1-2 m, maksymalnie do 3 m, ich podstawa wynosiła około 6-12 m. Rdzeń stanowiły bloki kwarcytu pochodzące z gołoborza, uzupełnione drobniejszymi kamieniami, w części wschodniej wysypane dodatkowo od zewnątrz najmniejszymi odłamkami. Do założenia można się było dostać przez główne wschodnie wejście, zlokalizowane w miejscu najbardziej reprezentacyjnym, w którym wał wznosi się nad stromym urwiskiem, prowadzące na wyrównaną i pustą przestrzeń oraz przez mniejsze południowe, zlokalizowane w pobliżu niewielkiego źródła, skierowane na trójstopniowe, wyeksponowane zbocze wału poprzecznego z blokami kamiennymi o specjalnym przeznaczeniu. Wał w części zachodniej zlokalizowany był na północ i południe od dzisiejszej drogi, jego obwód się nie zamykał. Zapewne nie jest on ukończony. Na całym przebadanym obszarze nie znaleziono śladów obiektów mieszkalnych, gospodarczych czy też palenisk. Należy zaznaczyć, że interpretacja i datowanie wałów budzi wiele kontrowersji. Niektórzy widzą w nim refugium służące jako miejsce schronienia miejscowej ludności (Marek Derwich), a inni ośrodek kultowy z czasów kultury przeworskiej związany z centrum hutnictwa żelaza u podnóży Łysogór działającego tu w II-IV wieku n.e. (Szymon Orzechowski).

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Nina Glińska, NID OT Kielce, 23.10.2014 r.

Bibliografia

  • Informator Archeologiczny, 1979, s. 193-194.
  • Derwich M., Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa-Wrocław 1992, s. 173-180.
  • Derwich M., Legendarne i rzeczywiste dzieje zamku łysogórskiego, [w:] Z dziejów opactwa świętokrzyskiego. Materiały z konferencji naukowej Kielce, 1 czerwca 2006 r., Kielce 2007, s. 15-18.
  • Gąssowscy E. i J., Łysa Góra we wczesnym średniowieczu, Wrocław 1970.
  • Gąssowska E., Uwagi o chronologii i funkcji Łysej Góry, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego” 1975, t. 9, s. 87-111.
  • Gąssowska E., Badania weryfikacyjne przestrzeni międzywałowej ośrodka kultowego na Łyścu w latach 1979-1982, [w:] Bracha K., Hadamik Cz. (red.) Sacrum pogańskie - sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie środkowej, Warszawa 2010, s. 117-127.
  • Gąssowski J., Ślady ośrodka kultowego na Łysej Górze, „Acta Archaeologica Carpathica” 1959, t. 1, s. 297-299.
  • Gąssowski J., Ośrodek kultu pogańskiego na Łysej Górze, [w:] Strug K. (red.), Religia pogańskich Słowian, Kielce 1968, s. 47-60.
  • Gąssowski J., Badania archeologiczne w obrębie ośrodka kultowego na szczycie Łyśca [w:] Bracha K., Hadamik Cz. (red.) Sacrum pogańskie - sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie środkowej, Warszawa 2010, s. 109-115.
  • Orzechowski Sz., Łysa Góra i jej miejsce e złożonym kompleksie osadniczym świętokrzyskiego okręgu hutniczego - zagadnienie kultowego w starożytności [w:] ks. Olszewski D., Gryz R. (red.) Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, Kielce 2000, s. 31-48.
  • Orzechowski Sz., Ośrodek kultowy na Łysej Górze w świetle badań nad osadnictwem kultury przeworskiej w Górach Świętokrzyskich [w:] Bracha K., Hadamik Cz. (red.) Sacrum pogańskie - sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie środkowej, Warszawa 2010, s. 83-104.
  • Słupecki L.P., Problem istnienia pogańskiego ośrodka kultowego na Łyścu, [w:] ks. Olszewski D., Gryz R. (red.) Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, Kielce 2000, s. 17-29.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Jarosław Bochyński (JB).

Rodzaj: miejsce kultu

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_A_26_AR.23695, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_AR.3326397