Stanowi interesujące świadectwo przenikania procesów historycznych, społecznych, religijnych i kulturowych, związanych z długotrwałym usytuowaniem wsi na pograniczu konfesyjnym Warmii i Prus Książęcych. Założenie powstało jako wynik świadomej działalności fundacyjnej łączącej w sobie tradycje średniowieczne z kontrreformacyjną pobożnością. Powierzenie opieki nad nim zakonowi jezuitów było związane z dążeniem do odrodzenia, umocnienia i zachowania kultu maryjnego. Sanktuarium do dziś służy żywemu kultowi maryjnemu, nadal jest celem całorocznych, licznych pielgrzymek z kraju i zza granicy, kształtuje formy pobożności i duchowości, w nawiązaniu do tradycji niematerialnego dziedzictwa miejsca.

Wpisany umiejętnie w krajobraz zespół sakralny, prezentuje wysoki poziom artystyczny i wyróżnia się integralnością oraz autentyzmem. Wybór form kompozycji przestrzennej, architektury, wystroju i wyposażenia, jest zgodny z barokową zasadą holistycznego kształtowania bogatego plastycznie dzieła sztuki. Na szczególną uwagę zasługuje dekoracja kościoła i krużganków rozwijająca wielowątkowy program ikonograficzny związany z tematami dogmatycznymi, chrystologicznymi, maryjnymi, jezuickimi, alegorycznymi i lokalnymi (seria wizerunków cudownych uzdrowień doznanych za wstawiennictwem Matki Boskiej czczonej w Świętej Lipce).

Kompleks pielgrzymkowy w Świętej Lipce, w zachowanej do dziś formie – kościół otoczony krużgankami z narożnymi kaplicami, pomocnymi w organizacji procesji, nabożeństw, ruchu pątników – jest jedynym tego typu założeniem jezuickim w Polsce. Jego wartość podkreśla fakt, że stał się pierwowzorem dla całej grupy barokowych sanktuariów warmińskich.

Historia

Święta Lipka to niewielka wieś położona tuż przy granicy z Warmią, przy drodze prowadzącej z Reszla do Kętrzyna. W czasach państwa krzyżackiego znajdowała się we władaniu zakonu. Po sekularyzacji ziem zakonnych znalazła się w granicach księstwa pruskiego. Kult Najświętszej Marii Panny narodził się w Świętej Lipce na długo przed powstaniem sanktuarium. Zgodnie z tradycją, trwał od XIII w., po raz pierwszy źródłowo został potwierdzony w 1473 r. Związany był z cudowną figurką Matki Bożej, wyrzeźbioną przez skazańca, któremu darowano winy po wykonaniu rzeźby. Zgodnie z tradycją, figurka umieszczona na drzewie, przy drodze Kętrzyn – Reszel, zasłynęła licznymi cudami i zaczęła ściągać tłumy pielgrzymów. Do Świętej Lipki pielgrzymował w 1519 r., w towarzystwie biskupa sambijskiego Jerzego Polentza, sam Albrecht von Hohenzollern, ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego. Ten sam Albrecht von Hohenzollern, już jako świecki książę, zabronił uprawiania kultu w Świętej Lipce i nakazał zburzenie istniejącej tam kaplicy. To w znacznym stopniu przyhamowało ruch pielgrzymkowy. Przywrócenie oficjalnego kultu, połączone z budową kolejnej kaplicy, nastąpiło na początku XVII w., kiedy to Stefan Sadorski, sekretarz króla Zygmunta III i dworzanin biskupa warmińskiego Szymona Rudnickiego, a zarazem właściciel kilku majątków na ziemiach pruskich, w latach 1617-1619 odkupił grunty w Świętej Lipce od Otto von der Groebena. Posiadając wsparcie króla polskiego i papieża, ufundował nową kaplicę, konsekrowaną w 1621 r. Dzięki staraniom Sadorskiego w 1631 r. do Świętej Lipki sprowadzono jezuitów. Pełną administrację nad sanktuarium przejęli oni w 1639 r. Odzyskana dla kultu, ciesząca się coraz większą popularnością Święta Lipka stała się miejscem licznych pielgrzymek, nie tylko z Warmii, i nie tylko katolików. Pielgrzymowali do niej pątnicy z Polski, ale też protestanci z okolicznych miejscowości. W 1640 r. w kaplicy umieszczono wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem, wykonany przez Bartłomieja Pensa na wzór obrazu Matki Boskiej z bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie.

W 1687 r. biskup warmiński, Michał Radziejowski poświęcił kamień pod budowę nowego kościoła. W pierwszym okresie jego budowa była realizowana pod kierownictwem Jerzego Ertli, Tyrolczyka, wcześniej prawdopodobnie działającego w Wilnie. W latach 1690 – 1692 kościół został zasklepiony i zadaszony, natomiast ukończenie fasady pozostawiono na czas po wzniesieniu krużganków. W tym samym czasie, z nieznanych bliżej przyczyn Ertli zerwał kontrakt z jezuitami i wyjechał ze Świętej Lipki. 15 sierpnia 1693 r. biskup warmiński Jan Stanisław Zbąski konsekrował kościół, rok później rozpoczęto budowę arkadowych, otwartych krużganków z kaplicami w narożach, które ostatecznie ukończono w 1708 r. W latach 1695–1698 wzniesiono jednoskrzydłowy budynek klasztoru. Fasada została ukończona niemal 40 lat po konsekracji świątyni - część środkowa w 1725 r., wieże do 1730 r. W latach 30-tych XVIII w. powstał także ozdobny ogród po północnej stronie krużganków. Ostatnią z ważnych prac było ustawienie na zachodnim ramieniu krużganka kamiennych rzeźb 44 postaci biblijnego rodowodu Chrystusa (1748 r.), które wykonał rzeźbiarz Krzysztof Perwanger. Wyposażanie wnętrza rozpoczęto od wykonania konfesjonałów i ław (1696), w dalszej kolejności powstawały ambona i ołtarze wykonane w królewieckim warsztacie snycerskim prowadzonym przez Jana Döbla, później przez Krzysztofa Peuckera (1697-1714). Ołtarz główny wykonano w latach 1712-1714 z fundacji bpa warmińskiego Teodora Potockiego (później prymasa Polski), który przeznaczył także legat na ozdobienie kościoła freskami. Iluzjonistyczna polichromia została wykonana przez wybitnego malarza Jana Macieja Meyera z Lidzbarka Warmińskiego, w pierwszej kolejności freski w zakrystii północnej (1722), następnie we wnętrzu kościoła (1723-ok.1727) oraz w krużgankach (1733-37). W latach 1719-21 powstały organy wykonane przez Jana Jozuego Mosengela z Królewca oraz tabernakulum i słynna monstrancja z Matką Boską Świętolipską, wykonane przez królewieckiego złotnika Samuela Grewe. Budowa i wyposażanie całego zespołu były procesem długotrwałym, możliwym dzięki licznym ofiarom kleru mieszczan, szlachty (wielu przedstawicieli rodów magnackich z Polski; w 1733 r. wśród ofiarodawców wymieniony jest król Stanisław Leszczyński).

W 1780 r., po kasacie zakonu jezuitów, Święta Lipka przeszła pod opiekę kleru diecezjalnego. Jezuici objęli ją ponownie w 1932 r. i do dziś są kustoszami sanktuarium.

W 1968 r. obraz świętolipski został ukoronowany koronami papieskimi (dokonali tego kardynałowie Stefan Wyszyński i Karol Wojtyła), w 1983 r. kościół uzyskał tytuł bazyliki mniejszej.

Prace konserwatorskie i remontowe prowadzone są w Świętej Lipce od lat 20-tych XX w. do dzisiaj. Kompleksowe prace o szerokim zakresie miały miejsce w latach: 1970-1979 (konserwacja malowideł w kościele i krużgankach), 1982-1985 (konserwacja rzeźb kamiennych galerii przodków Chrystusa na krużgankach), 2010-2013 (przywracanie na podstawie badań stratygraficznych aranżacji kolorystycznej elewacji kościoła i krużganków).

Opis

Barokowe sanktuarium pielgrzymkowe w Świętej Lipce położone jest w odległości ok. 9 km na południowy – wschód od Reszla, przy drodze wojewódzkiej Reszel – Kętrzyn. Usytuowane jest w obszernym, powstałym w wyniku prac ziemnych, wycięciu w zboczu doliny, u podnóża stoku, stanowiącego naturalne tło dla architektury. Kościół otacza park, po stronie południowej o charakterze leśnym.

Centrum zespołu stanowi kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, wysoka, trójnawowa bazylika z dwuwieżową fasadą. Otacza ją regularny czworobok jednokondygnacyjnych, murowanych i tynkowanych krużganków, z dwukondygnacyjnymi kaplicami na narożach. Na dziedzińcu zamkniętym ramionami krużganka znajdują się kamienne rzeźby: krucyfiks, Matka Boska Niepokalanie Poczęta, św. Józef i św. Anna. Do południowego ramienia krużganka przylega jednoskrzydłowy, dwukondygnacyjny budynek klasztoru, na planie prostokąta, z murowaną dobudową od podwórza po stronie wschodniej.

Kościół o smukłej sylwecie, założony jest na planie prostokąta z dwoma wieżami od zachodu. Elewacja wejściowa charakteryzuje się zróżnicowaniem linii rzutu, bogatą dekoracją rzeźbiarską i detalem architektonicznym. Fasada jest dwukondygnacyjna, trzyosiowa, w dolnej części zintegrowana z elewacjami wież, zwieńczona na osi profilowanym szczytem z wolutowymi spływami. Spiętrzone pary kolumn, stojące na wspólnym cokole, wysuniętym przed lico muru, artykułują oś główną. W głębokiej niszy sięgającej całej wysokości drugiej kondygnacji, znajduje się rzeźbiarskie przedstawienie drzewa lipowego z umieszczoną na nim figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

Kościół jest trójnawową bazyliką, z emporami nad nawami bocznymi i wydzielonym w części wschodniej, nieco węższym od nawy prezbiterium. Artykulację ścian wyznaczają umieszczone na filarach pilastry korynckie w wielkim porządku, dźwigające szerokie, wyłamywane nad podporami belkowanie. Nawę główną przykrywa sklepienie kolebkowe z lunetami, nawy boczne w obu kondygnacjach sklepienie krzyżowe z gurtami. Na sklepieniach i ścianach prezbiterium, naw oraz obu zakrystii znajduje się bogaty zespół fresków pędzla Macieja Jana Mayera z Lidzbarka Warmińskiego. W prezbiterium i nawie głównej, w kwadraturowej oprawie architektury iluzjonistycznej, przedstawiono sceny Koronacji Marii, Marię – Królową Aniołów, Adorację Baranka, Adorację Narzędzi Męki Pańskiej, Oko Opatrzności i towarzyszące scenom postaci patriarchów, proroków, apostołów, męczenników, wyznawców. W nawach bocznych freski tworzą cykle: pasyjny, maryjny, apologii jezuitów, cudów świętolipskich. Bogactwa wystroju malarskiego dopełnia marmoryzacja i złocenie pilastrów. Dekoracja ornamentalna zdobi fryz belkowania, ościeża okienne, podniebia łuków. Na wyposażenie kościoła składają się dzieła snycerskie, m.in: bogaty, architektoniczny, trójkondygnacyjny ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej Świętolipskiej, ołtarze boczne również o strukturze architektonicznej, z przedstawieniami malarskimi i rzeźbiarskimi (Matki Boskiej Bolesnej i św. Józefa po stronie północnej, Ukrzyżowania i św. Anny po stronie południowej, wszystkie cztery z obrazami Marcina Altomonte z Neapolu, ołtarze Archanioła Michała i św. Stanisława Kostki oraz ołtarze w nawach bocznych: św. Ignacego i św. Franciszka Ksawerego), ambona (zdobiona obrazami Piotra Kolberga, malarza działającego w Dobrym Mieście i Pieniężnie), zespół konfesjonałów, ławy. Duże wrażenie sprawia dwuczęściowy prospekt organowy z wysokimi wieżami w trzech osiach instrumentu głównego oraz ruchomymi figurami Zwiastowania i orkiestry anielskiej.

Wertykalizm kompozycji bryły kościoła jest zrównoważony kurtyną otaczających dziedziniec krużganków, z bogato kutą bramą na osi. W narożach krużganków znajdują się kwadratowe kaplice zwieńczone kopułami z wieloboczną, wysoką latarnią. Dekorację krużganków stanowią: polichromie kaplic i północno-zachodniego skrzydła oraz galeria kamiennych rzeźb przodków Chrystusa, ustawionych na koronie murów i w niszach kaplic.

Do południowego skrzydła krużganków przylega klasztor. Budynek na planie prostokąta, półtoratraktowy, dwukondygnacyjny, kryty jest wysokim dachem dwuspadowym. Fasada podkreślona jest ryzalitem i trójkątnym szczytem z owalnym oknem, pod którym umieszczona jest data 1697. Do elewacji tylnej dostawiono historyczną, obszerną, murowaną przybudówkę. We wnętrzach zachował się częściowo układ, część pomieszczeń klasztornych oraz znaczna część oryginalnych sklepień krzyżowych.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa