Zespół pałacowo-parkowy stanowił własność rodziny magnatów przemysłowych Henckel von Donnersmarck silnie związanych z terenami Górnego Śląska. W obrębie omawianego obszaru zachowało się wiele wartościowych obiektów architektonicznych w postaci: folwarku, amfiteatru, kościoła pw. Matki Boskiej Częstochowskiej czy pałacyku ,,Domu Kawalera’’. Rzeczowy teren czy to pod względem obiektów kubaturowych czy terenów zieleni kształtowało wielu znanych architektów m.in. Ernst von Ihne, Otto Roschdorf, Emmanuel Frémiet czy Peter Lenné.

Historia

Świerklaniec już od końca X wieku stanowił ziemie monarchii piastowskiej, w postaci siedziby dworskiego starosty Bolesława Chrobrego, którego obiekt mieszkalny posiadał formę drewnianego grodu otoczonego przez wał ziemny i fosę. Po 1138 roku

Świerklaniec wszedł w skład dzielnicy senioralnej, rządzonej kolejno przez Władysława II i Bolesława Kędzierzawego. W 1179 roku książę raciborski Mieszko nabył prawa do rzeczowych gruntów od Kazimierza Sprawiedliwego i tak do 1337 roku na terenie Świerklańca władzę sprawują książęta raciborscy. Następnie właścicielami Świerklańca zostali książęta cieszyńscy, prawdopodobnie właśnie wtedy wzniesiono nowy murowany zamek, wielokrotnie przebudowywany, by w XIX wieku uzyskać końcowy neogotycki charakter. W następnych latach budowla często zmieniała właścicieli - byli nimi m.in. Jan II Dobry, Jerzy Hohenzoller, Jerzy Fryderyk oraz Karol Maksymilian. W 1629 roku Habsburgowie sprzedali teren Świerklańca śląskiemu rodowi magnatów przemysłowych i ziemskich Heckel von Donnersmarck. Wiek XIX przyniósł rozkwit pierwotnego założenia pałacowo-parkowego za sprawą ówczesnego właściciela Guido Henckel von Donnersmarcka, który rozbudował zespół o nowe obiekty. W 1865 roku na południe od zamku powstał zajazd oraz kompleks zabudowy gospodarczej, w skład której wchodziła m.in.: stajnia, masztarnia oraz powozownia. Na terenie obecnego parku w południowej części założenia powstał folwark o zwartej, symetrycznej kompozycji w kształcie czworoboku, a także zespół ogrodnictwa w części północnej. Należy dodać że na zachód od starego zamku znajdował się jeszcze jeden folwark, założony w bliżej nieokreślonym czasie. W 1868-1875 roku Guido wybudował dla swojej żony, poślubionej we Francji markizy Blanki de Païva neobarokowy pałac zwany ,,Małym Wersalem’’, przypuszczalnie projekty Pierre Manguin, rozwinięty przy Hector Lefuel. W latach 1896-97 na uboczu parku powstała kaplica zamkowa wraz z mauzoleum zbudowana przez Otto Roschdorfa w stylu neogotyckim według projektu jego ojca Juliusa. Ostatnią dużą inwestycję w obrębie założenia stanowił położony na południowy zachód od pałacu ,,Dom Kawalerów’’, zgodnie z decyzją o wpisie do rejestru wybudowany w latach 1900-1902 w stylu neobarokowym według projektu Ernsta von Ihne. Pierwszy park w stylu renesansowym na terenie Świerklańca powstał przypuszczalnie już w latach 1670-1680 przy starym zamku. Obecne założenie o charakterze krajobrazowym powstało w XVIII wieku na obszarze dawnych mokradeł nad rzeką Brynicą, a swoją obecną formę zyskało w 1865 roku. Po II wojnie światowej zarówno stary zamek jak i pałac został zniszczony, obrabowany a następnie podpalony przez żołnierzy radzieckich. W latach 60. oba obiekty wysadzano, a następnie rozebrano pozostałości. Ocalałą bramę wjazdową przeniesiono do WPKiW w Chorzowie. Przed wysadzeniem część kamieniarki pałacu wykorzystano do budowy wpisanego do rejestru Pałacu Kultury Zagłębia

w Dąbrowie Górniczej.

Opis

Zespół pałacowo-parkowy w Świerklańcu stanowi rozległe założenie, położone w dolinie rzeki Brynicy. Jego pierwotne centrum stanowił nie istniejący dzisiaj pałac w stylu neorenesansowym. Całość ograniczona jest odpowiednio od wschodu powstałym w latach 30. zbiornikiem wodnym Kozłowa Górka, od południa i północy przez tereny nieużytkowanych pół oraz łąk, a od zachodu przez szosę biegnącą wzdłuż ulicy Parkowej. Park krajobrazowy w Świerklańcu powstał już w XVIII wieku jednak dopiero w połowie XIX wieku uzyskał swój obecny charakter. Projekt założenia pałacowo-parkowego wykonał Peter Lenné, natomiast Gustav Mayer kontynuował prace nadając mu w 1865 rok w obrębie najbliższego otoczenia pałacu historyzujący charakter, widoczny szczególnie w obrębie dekoracyjnych kwietników o architektonicznym ornamencie.  Pracami wykonawczymi kierował mistrz ogrodniczy Fox, opierając się na istniejących wzorach oraz założeniach m.in. w Muskau czy Silbyllenort. Sam park zaprojektowany w oparciu o luźne grupy drzew i krzewów, posiada wpływy stylu kaligraficznego widoczne w płynnie poprowadzonych  ścieżkach, a także w sposobie formowania kulis oraz tła przy pomocy zieleni wysokiej.  Całość zajmuje obszar około 200 ha, z czego ponad 8 ha stanowią zbiorniki i cieki wodne. Pałac stanowił centralny punkt kompozycji na którym oparto główną oś założenia o cechach geometrycznych podkreślających wagę miejsca. Obiekt powstał w stylu renesansu francuskiego  według projektu Hectora Martina Lefuela, wzniesiony na planie podkowy z centralnie umieszczonym ryzalitem mieszczącym hall oraz klatkę schodową, boczne skrzydła stanowiły pawilony mieszczące rozarium i palmiarnię, a do pałacu prowadziła osiowa aleja. W obrębie tylnej fasady teren ukształtowana w oparciu o tarasy schodzące w dół do zbiornika wodnego, w obrębie których zlokalizowano zachowane do dziś baseny ozdobione przy pomocy czterech żeliwnych rzeźb projektu E. Frémieta francuskiego rzeźbiarza. Zlokalizowany centralnie główny basen wyposażono natomiast w fontannę wzorowaną na paryskiej realizacji J.B. Carpeauxa ,,Obserwatorium Astronomiczne’’.  Inne ważne elementy architektoniczne zespołu stanowią zachowane do dzisiaj mauzoleum i kaplica Donnersmarcków w stylu neogotyckim,  które obecnie pełni funkcje kościóła filialnego, ,,Dom Kawalerów’’ położony w niewielkiej odległości na południowy zachód od pałacu, częściowo nieużytkowany folwark, przekształcony zajazd oraz zlokalizowany ma północ od pałacu zespół ogrodnictwa, w którym obecnie mieści się mini zoo. Drzewostan parkowy stanowią gatunki rodzime z przewagą dęba szypułkowego Quercus robur, projektowane w grupach głównie dwu gatunkowych o formach naturalnych lub komponowanych. Dostosowany do zastanej, zróżnicowanej rzeźby terenu swobodny charakter parku krajobrazowego urozmaicony został naturalnymi założeniami, jak staw czy cieki wodne podkreślającymi naturalny charakter miejsca. Istotną rolę odgrywało również rozplanowanie ścieżek spacerowych w postaci płynnych linii łączących poszczególne części parku.

Założenie ogólnodostępne dla zwiedzających.

Oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 11.08.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa Zespoły folwarczne przy rezydencji w Świerklańcu, oprac. Teresa Kosmala, Barbara Chlebińska.
• Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa Założenie Pałacowo-Parkowe w Świerklańcu, oprac. Marta Kisielewicz, Anna Fabiańczyk, Barbara Chlebińska, Teresa Kosmala.
• Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa Willa tzw. ‘’Dom Kawalerów’’ w Świerklańcu, oprac. Teresa Kosmala, Barbara Chlebińska.
• Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa Zamek (stary) w Świerklańcu, oprac. ,,Archeo-Hortus’’ Sp z.o.o. Czeladź.
• Studium Historyczno-Kompozycyjne parku w Świerklańcu, oprac. Wanda Genga, Kraków 1972.
• Inwentaryzacja szczegółowa i ogólna zieleni Parku w Świerklańcu, oprac. Michońska B., Wiśniewska K., Czerniewski W., Gryniewicz T., Herman J., Sołtys J., Kraków 1971.
• Krawczyk J.A., Kuzio-Prudnicki A., Śląskie zamki i pałace Donnersmarcków, Radzionków 2011.
• Parki i ogrody województwa śląskiego, G. Świderek (red.), Łódź 2007.
• Zamki i pałace województwa śląskiego, Danuta Emmerling (red.), 2009.
• Kozina I., Założenie parkowo-pałacowe książąt von Henckel-Donnersmarck w Świerklańcu (w:) Zeszyty Historyczne Miasta Jaworzna 2/3, Jaworzno 2000.
• Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
• Szewczyk W., Skarby Donnersmarcków, Katowice 1964.