Góruje nad miastem, stanowiąc jego dominantę architektoniczną.

Historia

Należące pierwotnie do księstwa Zachodniopomorskiego tereny wokół dzisiejszego Świdwina od lat 80-tych XIII w. wchodziły w skład Marchii Brandenburskiej. Według źródeł w 1292 roku margrabia Albrecht III oddał „Terram Schivelbeyn” w lenno księciu Mikołajowi Meklemburskiemu z linii Werle, przyrzekając zwrócić wszystkie koszty włożone w umocnienia miasta Świdwina, gdyby książę miał je opuścić. W 1296 r. Świdwin był lokowany na prawie magdeburskim. Nie wiadomo kiedy dokładnie wybudowano zamek. Z przekazów historycznych można się dowiedzieć, że warownia świdwińska istniała już w roku 1317, ponieważ wtedy właśnie margrabia Waldemar oddał zamek wraz z miastem w zastaw biskupowi kamieńskiemu. Warownię założono na nieregularnym planie zbliżonym do trapezu z prostokątną wieżą od południa oraz skrzydłem mieszkalnym od północy. Z powodu dość nietypowego nieregularnego rzutu, niektórzy przedwojenni badacze uważali, że zamek wybudowano na miejscu wcześniejszego grodu. Według Zbigniewa Radackiego, który powołuje się na wykonane po wojnie badania archeologiczne, zamek w Świdwinie wzniesiono po 1280 r. na surowym korzeniu - świadczy o tym brak śladów istnienia słowiańskiego grodu. Wspomniany badacz uważa, że bardziej regularny plan północnej części założenia świadczy o istnieniu w tym miejscu budynku mieszkalnego, natomiast bardziej zaokrąglony kształt południowej części wynika z potrzeby maksymalnego wykorzystania ukształtowania terenu. Podczas badań archeologicznych ustalono, że skrzydło północne było pierwotnie nieco szersze od dzisiejszego. Budowlę tę wzniesiono z nieobrobionych kamieni polnych. Otaczający zamek mur obronny mógł mierzyć 9 m wysokości. Prawdopodobnie był on zwieńczony blankami.

W 1319 r. margrabia Waldemar sprzedał ziemie świdwińską, miasto oraz zamek rycerzom Nikolausowi Olafsonowi oraz Wedigo Wedlowi, dając im prawo otoczenia zamku, przedzamcza i miasta murami, palisadą, fosami oraz innymi urządzeniami obronnymi. Według Z. Radackiego powyższy dokument nie wyklucza faktu, że część wymienionych urządzeń już istniała lub była w trakcie budowy. W tym czasie mogło powstać przedmurze zamku. Według Z. Radackiego Hasso von Wedel zarządzający zamkiem w latach 1324-1354 dobudował niewielkie skrzydło południowe, którego relikty zachowały się w piwnicach dzisiejszego skrzydła. Jednak ten sam badacz w późniejszej publikacji sugeruje, że w czasach Wedlów nie dokonano żadnej rozbudowy części mieszkalnych zamku.

W 1384 roku Jan von Wedel zrzekł się dóbr świdwińskich wraz z miastem i zamkiem na rzecz wielkiego mistrza krzyżackiego Konrada Czoldera. W 1402 roku Jan luksemburski przekazał Zakonowi Krzyżackiemu całą Nową Marchię. Według Radackiego prawdopodobnie jeszcze pod koniec XIV w. nadbudowano wieżę zamku o część cylindryczną i rozpoczęto przebudowę skrzydła północnego. Jednak prace budowlane przy skrzydle północnym trwały wiele lat i ukończone zostały dopiero w 1446 r. Pięciokondygnacyjną wieżę przepruto szeregiem strzelnic. Na czwartej kondygnacji znalazł się wykusz, który przez Z. Rackiego określony został „machikułą”, można więc przyjąć, że posiadał on otwór do rzucania pocisków oraz lania wrzącej cieczy. Wygląd najwyższej kondygnacji wieży jest nieznany. Przebudowano również skrzydło północne, które zwężono o 60 cm i nadbudowano o jedną kondygnację. Nową fasadę wymurowano głównie z cegły, częściowo wykorzystując kamień rozbiórkowy. Dwukondygnacyjne skrzydło nakryte wysokim dwuspadowym dachem wyróżniało się o bogato rozczłonkowanymi szczytami wieńczącymi krótsze elewacje. Na piętrze usytuowany był okazały, portal o profilowanych ościeżach, prowadzący do kaplicy zamkowej. W historycznej literaturze dotyczącej historii zamku mowa jest o bliżej nieokreślonej drugiej wieży stojącej pomiędzy „kaplicą” a „małym skrzydłem”, rozebranej w 1786 r. Z. Radacki, który nie znalazł śladów po wieży w murach zamkowych, przypuszcza że chodzi o gdanisko, które mogło stać w fosie wschodniej, przy północno-wschodnim narożniku skrzydła północnego.

W 1455 r. Świdwin zakupiony został przez elektora brandenburskiego Fryderyka II. Zamek przeznaczono teraz na siedzibę starosty Dionizego von Osten. W pierwszej połowie XVI w. dokonano kolejnej rozbudowy zamku. Około 1517 r. wzniesione zostało skrzydło wschodnie, widoczne na rycinie Meriana. Założono je na nieregularnym planie. Od strony wschodniej przylegało do zaokrąglonego muru obronnego, natomiast ściany od strony dziedzińca załamano pod kątem 90 stopni. Stąd też w literaturze mówi się często o dwóch osobnych skrzydłach: północno-wschodnim oraz południowo-wschodnim. Według Radackiego w okresie pomiędzy 1517, a 1540 rokiem rozbudowano również system bramny zamku. W osiemnastowiecznym inwentarzu mowa jest o systemie trzech bram. Prawdopodobnie w tym samym czasie dokonano również modernizacji skrzydła północnego. Śladem tych przekształceń jest charakterystyczna duża arkada na piętrze, której przeznaczenie pozostaje nieznane (odkryto ją podczas prac budowlanych w 1962 roku).

W 1540 roku margrabia brandenburski Joachim II przekazał zamek świdwiński wraz z uposażeniem joannitom w zamian za komandorię w Chwarszczanach. Według Radackiego po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, komendant komandorii polecił w 1650 roku dokonanie drobnych prac naprawczych na zamku, których zakres pozostaje nieznany. Ok. 1700 roku przebudowano zwieńczenie wieży, czego świadectwem jest układ otworów okiennych na jej najwyższej kondygnacji oraz chorągiewka z datą. Gruntowną modernizację zamku przeprowadzono w latach 1740-1757 za czasów komendantów komandorii joannickiej w Świdwinie, Fryderyka Wilhelma von Kalckstein oraz Alexandra hrabiego von Wartensleben.

W tym czasie przebudowano w formach barokowych skrzydło południowo-wschodnie. Rozebrano system bramny. W miejscu dawnej bramy wewnętrznej powstał zachowany do dzisiaj budynek bramny. W latach siedemdziesiątych XVIII w komendantem komandorii świdwińskiej był hrabia Finck von Finckenstein za którego rządów dokonano kolejnej znaczącej modernizacji zamku. Na podstawie analizy form architektonicznych można stwierdzić, że w tym czasie przebudowano skrzydło północno-wschodnie, którego wygląd dopasowano do skrzydła południowo-wschodniego. Według Z. Radackiego stare skrzydło zachodnie zostało rozebrane w 1784 z powodu złego stanu technicznego. Na jego miejscu wzniesiono nowy parterowy budynek gospodarczy w formach klasycystycznych. Jednak charakterystyczne formy architektury tego budynku sugerują, że mógł on powstać również na pocz. XIX w. Ok. 1800 r. zmieniono nieznacznie wygląd fasady bramy wjazdowej. We fryzie wieńczącym część parterową umieszczono kolejny herb komendanta komandorii świdwińskiej, hrabiego Finck von Finckensteina.

Edykty króla pruskiego z 1810 i 1812 roku zsekularyzowały dobra joannitów, włączając je do skarbu państwa. Początkowo na zamku w Świdwinie znajdował się spichlerz. Od 1818 r. mieściła się tutaj siedziba policji, następnie Urząd Podatkowy, Sąd Powiatowy i Miejski z aresztem oraz zbrojownią. Również w XIX w. dokonano różnych modernizacji na zamku, które jednak nie miały dużego wpływu na jego wygląd.

Stare miasto w Świdwinie zostało poważnie zniszczone podczas działań pod koniec 2. wojny światowej, jednak zamek ocalał bez większych uszkodzeń, co pokazuje zdjęcie lotnicze z 22 marca 1945 r. Przez kilka lat był nieużytkowany. W 1949 roku spaliło się skrzydło północne. Zniszczeniu uległa więźba dachowa oraz stropy. Zachowały się mury obwodowe.

W latach 1959-1968 przeprowadzono restaurację zamku z przeznaczeniem na Powiatowy Dom Kultury z klubokawiarnią, bibliotekę i schronisko turystyczne. Prace wykonane w tym czasie zaliczyć można do najgorszych przykładów restauracji obiektów zabytkowych w skali całego regionu. Prace te pozbawiły zamek w dużym procencie autentycznej substancji. Rozebrano klasycystyczne skrzydło zachodnie, które odznaczało się wysokim poziomem architektury stanowiąc bardzo interesujący przykład budynku inwentarskiego z tego czasu. Zachowano jedynie kamienny średniowieczny mur kurtynowy. Całe skrzydło zrekonstruowano w sposób nieprofesjonalny zacierając jego cechy stylowe. W skrzydle północnym rozebrano oryginalny gotycki szczyt od strony zachodniej, który następnie zrekonstruowano w formie odbiegającej od pierwowzoru. Zniszczono zachowany w skrzydłach północno-wschodnim i południowo-wschodnim osiemnastowieczny układ wnętrz. W elewacji dziedzińcowej skrzydła północno-wschodniego zamurowano pierwotny otwór wejściowy, który pochodził z osiemnastowiecznej fazy budowlanej i wykuto nowy w miejscu okna.

Podczas prac przy skrzydle północnym dokonano rekonstrukcji wyglądu elewacji na podstawie reliktów odkrytych w murach. Wyeksponowano nawarstwienia historyczne. Zgodnie z teorią konserwatorską, betonowe schody prowadzące na piętro skrzydła północnego wykonano w formach współczesnych. W tym czasie powstały również kute balustrady, lampy oświetleniowe, bramy i zawiasy drzwiowe. W okna wstawiono nową stolarkę.

Opis

Zamek w Świdwinie położony jest na wzgórzu w niewielkim zakolu rzeki Regi, w południowo-zachodniej części starego miasta. Założony został na planie zbliżonym do trapezu, który tworzą usytuowana od południa wieża na rzucie prostokąta oraz cztery skrzydła: gotyckie od północy, barokowe od południowego wschodu, późnobarokowe od północnego wschodu, oraz współczesne pozbawione cech stylowych od zachodu. Do wieży przylega nieduży budynek bramny. Budynki zamkowe zróżnicowane są pod względem wysokości oraz formy dachu. Bryłę pięciokondygnacyjnej wieży tworzą prostokątny trzon oraz cylindryczna część górna, zwieńczona cebulastym hełmem. Jednopiętrowe skrzydło północne nakryto dachem dwuspadowym. Skrzydła północno-wschodnie i południowo-wschodnie - również jednopiętrowe oraz parterowe skrzydło zachodnie nakryte są dachami mansardowymi.

Zróżnicowana jest także stylistyka powstałych w różnym czasie skrzydeł. Elewacje gotyckiego skrzydła północnego podzielono szeregiem różnej wielkości otworów o nieregularnym układzie. Elewację od strony dziedzińca przepruto na parterze otworami drzwiowymi zamkniętymi łukiem pełnym. Na piętrze rozmieszczono nieduże okna o profilowanych ościeżach, zamknięte łukiem odcinkowym. W środkowej partii elewacji znalazła się duża blenda zamknięta łukiem pełnym, zaś po prawej, północno-wschodniej stronie - ostrołukowy portal o bogato profilowanych ościeżach. Poddasze doświetlają umieszczone w prostokątnych niszach małe okienka zamknięte łukami odcinkowymi. Na piętro prowadzą betonowe schody policzkowe. Krótsze elewacje gotyckiego skrzydła północnego zwieńczono ozdobnymi szczytami: bogatszym od strony zachodniej oraz skromniejszym od strony wschodniej. Schodkowy szczyt zachodni podzielono lizenami oraz różnej wielkości blendami zamkniętymi ostrołukowo i półkoliście. Szczyt wschodni przepruto jedynie niewielkimi okienkami odcinkowymi umieszczonymi w prostokątnych niszach.

Barokowe skrzydło południowo-wschodnie oraz późnobarokowe skrzydło północno-wschodnie nakryto dachami mansardowym z lukarnami i świetlikami w formie okien powiekowych. Pozbawioną artykulacji architektonicznej elewację od strony miasta przepruto na piętrze prostokątnymi oknami ujętymi prostymi opaskami z podokniami w formie płytkich płycin. Elewacje dziedzińcowe obu skrzydeł podzielone zostały gzymsem kordonowym i zwieńczone wydatnym gzymsem podokapowym. Środkową partię każdej z tych elewacji wydzielono trzyosiowym pseudoryzalitem opiętym pilastrami w wielkim porządku. Trzony pilastrów o formach zbliżonych do porządku toskańskiego w elewacji skrzydła południowo-wschodniego zaakcentowane zostały prostokątnymi płycinami, w elewacji skrzydła północno-wschodniego pozostają gładkie. Okna parteru zamknięte są łukiem odcinkowym z wyjątkiem trzech środkowych otworów skrzydła północno-wschodniego, zamkniętych półkoliście. Opaski okienne na parterze zaakcentowano masywnym zwornikiem. Prostokątne okna na piętrze ujęto prostymi opaskami z uszakami. Podoknia wszystkich otworów zaakcentowane są prostokątnymi płycinami.

Parterowe skrzydło zachodnie nakryto dachem mansardowym z prostymi lukarnami. Elewacje opięte pilastrami przepruto otworami drzwiowymi i okiennymi pozbawionymi opasek.

Współczesne wnętrza mają nieregularny układ. W skrzydle północnym usytuowana jest duża dwukondygnacyjna sala widowiskowa. Elementy dawnego wystroju wnętrz można zobaczyć w piwnicach, których pomieszczenia nakryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi (w skrzydle północnym) oraz kolebkowymi (w skrzydle południowo-wschodnim). Najbardziej interesujące pod względem historycznym są wnętrza wieży, gdzie na III, IV i V kondygnacji zachowały się sklepienia krzyżowo-żebrowe. Przetrwały też schody w grubości murów oraz strzelnice w niszach. Na uwagę zwracają elementy powojennego wystroju, np. metalowe kute lampy oraz okucia drzwi czy balustrad. Interesujące są również nieliczne zachowane przykłady drewnianej stolarki z okresu odbudowy zamku.

Zabytek dostępny z zewnątrz, wnętrze w godzinach pracy mieszczących się tam instytucji.

Oprac. Radosław Walkiewicz, OT NID Szczecin, 10-04-2017 r.