Zachowana efektowna barokowa kompozycja przestrzenna założenia klasztornego z Pałacem Archimandrytów, piękną barokową bramą-dzwonnicą i zabudowaniami klasztornymi. W XVII i XVIII w. silny i znaczący klasztor prowadzący ożywioną działalność oświatową i kulturalną. Działała tu oficyna wydawnicza i drukarnia, z której wychodziły pierwsze polskie wydania dzieł z epoki Oświecenia, księgi religijne, czasopisma, kalendarze.

Historia

W 1498 r. Aleksander Chodkiewicz sprowadził z Ławry Pieczerskiej do Gródka mnichów reguły Bazylego Wielkiego, którzy w 1500 r. przenieśli się do uroczyska Suchy Grąd nad rzeką Supraśl. Pierwszą budowlą klasztorną była niewielka drewniana cerkiew pw. św. Jana Ewangelisty (1501). Budowę murowanej cerkwi pw. Zwiastowania NMP ukończono w 1511 r. Bizantyńsko-gotycka świątynia wzniesiona została na rzucie prostokąta, trójnawowa, z trójbocznie zamkniętą apsydą, z czterema cylindrycznymi wieżami narożnymi. Halowe wnętrze zwieńczone było kopulą wspartą na czterech filarach. W poł. XVI w. ściany pokryto bizantyńskimi freskami autorstwa serbskiego malarza Nektarija. W 1603 r. klasztor supraski przystąpił do obrządku unickiego. Po początkowym upadku zakonu wynikającym ze sporów w sprawie przystąpienia do unii, w XVII w. nastąpił rozkwit i rozbudowa klasztoru. Wyposażona została cerkiew Zwiastowania NMP, do której wykonano w Gdańsku ikonostas i ołtarze. W latach 1635-1655 wzniesiono Pałac Archimandrytów, w 1697 r. zbudowano barokową bramę-dzwonnicę, która spłonęła w 1702 r., odbudowana w 1752 r. W 1755 r. rozpoczęto budowę korpusu z pd. strony klasztoru. Ostatnią budowlą wzniesioną przez bazylianów w 1764 r. było pn.-zach. skrzydło klasztoru. Po trzecim rozbiorze klasztor przejęli Prusacy, następnie rząd carski. Skonfiskowany klasztor utracił znaczenie. W XIX w. Pałac Archimandrytów (w latach 1807-1833 szpital wojskowy) i wsch. część południowego skrzydła klasztoru dzierżawił (od 1834), a następnie kupił (1883) W. F. Zachert, który urządził w nich fabrykę sukienniczą. Podupadła cerkiew Zwiastowania NMP nie była użytkowana, więc w 1890 r. zbudowano małą cerkiew pw. św. Jana Teologa. Większość budynków klasztornych nie miała dachów, zniszczone było ogrodzenie. Remonty przeprowadzone w latach 80. XIX w. doprowadziły budynki do należytego stanu. W 1915 r. mnisi uciekając przed Niemcami opuścili klasztor. W 1918 r. klasztor przeszedł pod Zarząd Dóbr Państwowych, a cerkiew otrzymał Kościół katolicki. W budynkach klasztornych umieszczono ośrodek wychowawczy prowadzony przez Salezjanów. W latach 1939-1941 stacjonujące w klasztorze wojsko sowieckie zniszczyło wyposażenie cerkwi Zwiastowania NMP. Niemcy urządzili w świątyni magazyn, a w 1944 r. cerkiew wysadzili, a budynki klasztorne spalili. W latach 50. XX w. w zabudowaniach klasztornych działała szkoła mechanizacji rolnictwa. W 1984 r. zaczęto odbudowę cerkwi Zwiastowania, a w 1996 r. klasztor przyznano Cerkwi prawosławnej.

Opis

Monaster usytuowany w pn.-wsch. części miasta, pomiędzy ul. Piłsudskiego, Klasztorną a rzeką Supraśl, od pd. graniczy z ogrodem włoskim. Założenie klasztorne, Pałac Archimandrytów, brama-dzwonnica, budynki klasztorne - barokowe, cerkiew św. Jana Teologa - eklektyczna, cerkiew pw. Zwiastowania NMP zrekonstruowana, gotycko-bizantyńska.

Budynki klasztorne usytuowane są wokół prostokątnego dziedzińca, tworząc trzy boki prostokąta otwartego w części pn.-wsch. Całe założenie ogrodzone. Główna oś kompozycyjna przebiega z zach. na wsch. Pośrodku dziedzińca wznosi się orientowana, murowana, gotycko-bizantyńska cerkiew (odbudowywana od 1984) założona na rzucie prostokąta, z węższym prezbiterium, z kopułą nad środkową częścią korpusu i czterema narożnymi wieżami. Od wsch. usytuowany jest Pałac Archimandrytów (1635-1655, rozbudowany XVIII, odb. 1959-1972) z trójkondygnacyjnym korpusem głównym, z dwoma silnie występującymi od wsch. ryzalitami, pomiędzy którymi trójarkadowa loggia. Skrzydła boczne pałacu dwukondygnacyjne. Od pd. dziedziniec ujmuje długi budynek klasztorny (1755, d. cele mnichów), który połączony jest z pawilonem zamykającym dziedziniec od zach. (d. dom gościnny). Budynek złożony z pięciu dwukondygnacyjnych, zryzalitowanych pawilonów krytych oddzielnymi dachami. Po przeciwnej stronie bramy usytuowany dwukondygnacyjny budynek klasztorny (1764) połączony od wsch. z cerkwią pw. św. Jana Teologa. Na osi ciągu zach. usytuowana barokowa brama-dzwonnica (1697, odb. 1752) połączona murem ogrodzeniowym z budynkami klasztornymi.

Monaster dostępny z zewnątrz, w wyznaczonych godzinach otwarty. Możliwość zwiedzania po uprzednim uzgodnieniu.

Oprac. Joanna Kotyńska-Stetkiewicz, OT NID w Białymstoku, 06-12-2015 r.