Przez siedem wieków norbertanki strzeleńskie kontynuowały tradycje swojego zgromadzenia oraz gromadziły i chroniły cenne dzieła sztuki sakralnej. W tym czasie klasztor cieszył się wsparciem biskupów kujawskich, możnowładców, książąt oraz polskich królów. 

Strzelno było siedzibą jednego z najstarszych żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce i dziś jest najlepiej zachowanym przykładem, a zarazem podstawowym źródłem wiedzy, na temat budownictwa zgromadzenia premonstratensów w naszym kraju. Znajdujące się w obrębie założenia dwa romańskie kościoły, mimo burzliwych dziejów, zachowały autentyczność i integralność substancji zabytkowej. W kościele pw. Świętej Trójcy, który przy stosunkowo niewielkich rozmiarach reprezentuje wyjątkowo bogaty program przestrzenny, dokonane przebudowy nie naruszyły zasadniczej struktury pierwotnej świątyni. Warto przy tym podkreślić, że wyjątkowy na gruncie polskim układ prezbiterium tego kościoła jest prawdopodobnie odniesieniem do francuskich kościołów grupy kluniackiej.

Bezcenną wartość posiadają elementy romańskiej dekoracji rzeźbiarskiej – kolumny oraz tympanony. To właśnie w Strzelnie znajduje się nie tylko najliczniejszy, ale także najbardziej oryginalny zespół rzeźby romańskiej na terenie naszego kraju. Dekorowane wizerunkami Cnót i Przywar kolumny, stawiają założenie wśród najważniejszych miejsc w historii sztuki polskiego średniowiecza. Unikatowe na tle Europy dzieła, wyróżnia wysoka jakość artystyczna oraz pozbawiony analogii program ikonograficzny. Nigdzie indziej w Polsce nie zachowała się też in situ taka ilość romańskich rzeźbionych tympanonów związanych z jednym miejscem (trzy, czwarty to rekonstrukcja tympanonu zniszczonego w 1945 r.).

Historia

Początki założenia klasztornego w Strzelnie sięgają XII w. i związane są z osobą jednego z najpotężniejszych polskich możnowładców tych czasów, palatyna księcia Bolesława Krzywoustego – wojewody Piotra Włostowica, zwanego też Włastem (ur. około 1080 – zm. 1153) z rodu Duninów. Jan Długosz w „Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae” przypisuje mu fundację strzeleńskiego kościoła pw. św. Krzyża i Najświętszej Marii Panny, który, jak podaje kronikarz, został poświęcony 16 marca 1133 r. przez biskupa kruszwickiego Świdgera w obecności biskupa lubuskiego Bernarda. Zgromadzenie Sióstr Kanoniczek Regularnych Zakonu Premonstratensów zwane norbertankami, który w Polsce pojawił się w 1162 r., sprowadził na Kujawy zapewne wnuk Piotra Włostowica – Piotr Wszeborowic (ur. ? – zm. 1194 lub 1198), wojewoda kujawski z nadania księcia Mieszka Starego. W 1193 r. papież Celestyn III wydał przełożonej klasztoru Najświętszej Marii Panny w Strzelnie - Beatrix, bullę konfirmacyjną, zatwierdzając jego posiadłości i przywileje. Obecnie przyjmuje się, że klasztor został założony w latach 80. XII w. Również w 4. ćw. XII w. miały zostać zbudowane z kamienia kościół klasztorny pw. Świętej Trójcy (dawniej pw. Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny) oraz rotunda pw. św. Prokopa (pierwotnie pw. św. Krzyża). Pierwsze zabudowania klasztorne, ulokowane w kilku miejscach na wzgórzu strzeleńskim, były drewniane. W 2. poł. XV w. powstał budynek murowany łączący oba kościoły.

Norbertanki cieszyły się przywilejami i nadaniami dóbr ziemskich od biskupów kujawskich, możnowładców i książąt, m.in. Konrada Mazowieckiego. Na terenie kościoła klasztornego została pochowana Jadwiga – żona księcia kujawsko-łęczyckiego Kazimierza Konradowica (ur. około 1211 – zm. 1267). W okresie walk o tron polski pomiędzy synem księcia Kazimierza – Władysławem Łokietkiem a władcami z dynastii Przemyślidów, spłonął kościół konwentualny. Klasztor strzeleński stopniowo odbudowywał swe znaczenie za panowania Kazimierza Wielkiego. Potwierdzenie dotychczasowych przywilejów i nadanie nowych przez Władysława Jagiełłę pomogły norbertankom po rabunkach i zniszczeniach jakich doświadczyło Strzelno w okresie walk o tron polski. W 1. poł. XV w. spaleniu uległa rotunda pw. św. Prokopa, którą ekssekrowano, a następnie włączono do zabudowań klasztornych, gdzie pełniła rolę furty klasztornej. W okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka, który także hojnie wspierał norbertanki, zakończono przebudowę kościoła klasztornego, która nadała mu gotycki charakter. Rozebrano wieże, zdemontowano empory w ramionach transeptu, dobudowano od południa dwie kaplice oraz zakrystię. We wnętrzu kościoła klasztornego pojawiły się wówczas sklepienia gwiaździste (nad nawą główną, transeptem i prezbiterium) oraz krzyżowe (nad nawami bocznymi). Dla powiększającego się wówczas Strzelna, kościół klasztorny zaczął pełnić także funkcję kościoła parafialnego. U schyłku XV w. pożar Strzelna przyniósł kolejne zniszczenia. W jego odbudowie pomogły mniszkom przywileje i nadania Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Starego. Po zniszczeniach jakie przyniósł „potop” szwedzki, a następnie równie rujnująca dla Strzelna wojna północna, przystąpiono do naprawy budynków klasztoru i kościoła. Odbudowano rotundę pw. św. Prokopa, przywracając jej funkcje sakralne. Do zachodniej fasady kościoła pw. Świętej Trójcy dobudowano dwie wieże, a samej fasadzie nadano barokowy kostium. Z tego samego okresu pochodzi także kaplica św. Restytuta oraz znaczna część wyposażenia kościoła. Wybudowano wówczas także murowaną siedzibę prepozytów – obecnie plebanię. Kiedy po pierwszym rozbiorze Rzeczpospolitej Strzelno znalazło się w granicach monarchii pruskiej, klasztor utracił na rzecz domeny królewskiej wszystkie swoje dobra ziemskie. W czasach Księstwa Warszawskiego do podupadającego klasztoru przeniesiono norbertanki z klasztorów w Łęczycy i Bolesławcu. W 1812 r. rozebrano trzy skrzydła klasztoru, a rotundę pw. św. Prokopa zamieniono w stajnię i spichlerz, przebudowując budynek dla celów gospodarczych. Kasata przez władze pruskie klasztoru strzeleńskiego nastąpiła w 1834 r. a przeprowadzono ją ostatecznie trzy lata później. Od tego czasu kościół klasztorny stał się wyłącznie parafialnym.

W 1892 r. na skutek interwencji posłów polskich w parlamencie Rzeszy przeprowadzono na terenie zespołu klasztornego pierwsze prace konserwatorskie, podczas których przy rotundzie pw. św. Prokopa dokonano reromanizacji budowli usuwając elementy późniejsze, odtwarzając apsydy i pierwotne wymiary otworów okiennych. Prace te kontynuowano w latach 20. XX w. pod kierunkiem prof. Pajzderskiego. Podczas II wojny światowej rotundę ponownie zamieniono na magazyn, a pod koniec wojny wojska niemieckie zdetonowały we wnętrzu ładunek wybuchowy poważnie uszkadzając budynek i niszcząc wyposażenie wnętrza (m.in. romański tympanon fundacyjny). Odbudowa kościoła miała miejsce w latach 1945-1953. W 1946 r. podczas prac konserwatorskich we wnętrzu kościoła pw. Świętej Trójcy odsłonięto ukrytą pod tynkiem romańską dekorację rzeźbiarską kolumn.

Opis

Zespół wzgórza klasztornego ss. norbertanek w Strzelnie złożony jest z kościoła pw. św. Prokopa, kościoła pw. Świętej Trójcy, klasztoru oraz dworu prepozytów (obecnie plebanii). Zabudowa wzgórza stanowi dominantę krajobrazową Strzelna i okolic.

Ulokowany w północnej części wzgórza klasztornego kościół pw. św. Prokopa, jest orientowaną, murowaną z kamienia i częściowo z cegły, rotundą w stylu romańskim. Kościół posiada addycyjną bryłę z osiowo zestawionymi: wielokondygnacyjną cylindryczną wieżą, niższą cylindryczną nawą krytą dachem stożkowym i prostopadłościennym prezbiterium krytym dachem dwuspadowym. Od północy do nawy przylega para apsyd. W elewacji południowej nawy znajduje się otwór drzwiowy, w pobliżu wmurowany jest cios kamienny z kryptogramem „Petrus” (być może odnoszącym się do Piotra Wszeborowica). Wieżę od zachodu wzmacnia masywna ceglana szkarpa zdobiona w górnej części wnęką zamknięta łukiem w kształcie oślego grzbietu. Nawa rotundy otwarta jest do prezbiterium półkolistym łukiem tęczowym, do wieży i apsyd - półkolistymi arkadami. Ponad arkadą wieży od strony nawy znajduje się empora z biforium. Nawę sklepiono pozorną kopułą opartą na kamiennych gurtach, prezbiterium sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W ścianach północnej i południowej prezbiterium znajdują się półkoliste wnęki (sedilia). W jednej z nich umieszczono rekonstrukcję zniszczonego w 1945 r. tympanonu fundacyjnego Piotra Wszeborowica. W północnej części nawy wykop odsłania romański grób.

Położony w centrum wzgórza klasztornego kościół pw. Świętej Trójcy, jest orientowaną, trójnawową, czteroprzęsłową bazyliką filarowo-kolumnową z transeptem i dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym apsydą oraz wieżami zachodnimi na przedłużeniu naw bocznych. W swym zasadniczym zrębie – romańskiej bazyliki, jest murowany z kamienia, z górnymi częściami ścian murowanymi z cegły. Do korpusu nawowego dobudowano od południa barokową kaplicę św. Restytuta (z przedsionkiem) i podłużną kaplicę św. Norberta, do prezbiterium - od południa kaplicę św. Barbary i zakrystię, od północy aneks. Od strony północnej kościół przylega korpusem nawowym do klasztoru. Nawa główna i transept kryte są dachami dwuspadowymi, nawa południowa wraz z kaplicami dachem pulpitowym, za wyjątkiem kaplicy św. Restytuta nakrytej hełmem baniastym. Wieże nakryte są hełmami baniastymi z latarniami, prezbiterium i dwukondygnacyjna kaplica św. Barbary - wspólnym dachem czterospadowym. Barokowa elewacja frontowa jest trójczłonowa, z pilastrami, figurami śś. Józefa i Jakuba we wnękach i sztukatorską dekoracją szczytu z wyobrażeniem Wniebowzięcia NMP i Trójcy Świętej. Elewacje korpusu nawowego i transeptu są niejednolite: w części tynkowane, w części murowane z cegły (z blendami), w części odsłaniające kamienny zrąb romański. Elewacja prezbiterium jest w większości murowana z regularnych kamiennych ciosów granitowych, z ceglaną koroną muru. W elewacji południowej kościoła, na wysokości prezbiterium, wtórnie umieszczony w gotyckim portalu romański tympanon fundacyjny kościoła z postacią św. Anny. W elewacji północnej, przesłoniętej skrzydłem dawnego klasztoru, znajduje się blenda po zamurowanym otworze drzwiowym i ślepy portal z tympanonem ze sceną Maiestas Domini – Chrystusa tronującego na tęczy. Sklepienia kościoła wsparto od wschodu i zachodu na dwóch parach filarów, w przęsłach środkowych - na dwóch parach romańskich kolumn o zdobionych głowicach. Trzony pary kolumn wschodnich wyróżniają się bogatą dekoracją rzeźbiarską z personifikacjami Cnót i Przywar. Nawa główna, transept i prezbiterium nakryte są sklepieniami gwiaździstymi, nawy boczne i kaplica św. Barbary sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. W części zachodniej znajduje się drewniany chór muzyczny z płycinowym parapetem. W prezbiterium i nawach bocznych zachowały się relikty średniowiecznej polichromii, w kaplicy św. Restytuta bogata późnobarokowa dekoracja malarska. Spośród bogatego wyposażenia kościoła, pochodzącego z kilku różnych epok, na uwagę zasługują m.in.: barokowy ołtarz relikwiarzowy św. Krzyża z czternastowiecznym krucyfiksem, barokowe ołtarze boczne, bogato rzeźbione i intarsjowane późnobarokowe stalle, rzeźbione epitafia strzeleńskich prepozytów z okresu od XVII do XX w., polichromowane konfesjonały (1741) i snycerka drzwiowa z XVIII w.

Klasztor położony pomiędzy kościołami pw. św. Prokopa i Świętej Trójcy, przylega do północnej ściany tego drugiego. Do najstarszej, średniowiecznej części (będącej pozostałością zachodniego skrzydła) dobudowano od strony północnej furtę, od strony południowej przybudówkę, tworząc zabudowania w kształcie podkowy. Dziedziniec pomiędzy nimi zamknięty jest od zachodu murem parawanowym. Elewacje są tynkowane, o cechach barokowych. We wnętrzu przyziemia zachowały się sklepienia kolebkowe, a w przybudówce południowej, zaadaptowanej na muzeum - strop belkowy.

Dwór prepozytów, pełniący obecnie funkcję plebanii, posiada cechy barokowe. Murowany z cegły budynek jest założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, dwutraktowy, z dwoma sieniami przy ścianach szczytowych. Elewacje są tynkowane, z detalem architektonicznym o cechach klasycystycznych. Zachowanymi elementami zabytkowego wyposażenia wnętrza są intarsjowana stolarka drzwiowa z XVIII w. i piec kaflowy z pocz. XVIII w.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa