Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół, ob. parafialny pw. Świętej Trójcy - Zabytek.pl

kościół, ob. parafialny pw. Świętej Trójcy


kościół XII w. Strzelno

Adres
Strzelno, pl. św. Wojciecha 1

Lokalizacja
woj. kujawsko-pomorskie, pow. mogileński, gm. Strzelno - miasto

Bazylika pw.Św. Trójcy w Strzelnie jest jednym z cenniejszych, średniowiecznych obiektów architektonicznych w kraju.

Wielokrotnie przebudowywana i rozbudowywana, z zewnątrz pokryta późniejszą, nowożytną fasadą. Nie zradza licznego bogactwa architektury, a w szczególności wkomponowanej w jej przestrzeń plastyki romańskiej, będącej celem opracowań licznego grona badaczy.

Historia

Strzelno w XII w. należało do dóbr rycerskiego rodu Powałów. W 1145 r. Janusz Wojsławic z Wyszogrodu darował je klasztorowi kanoników regularnych w Trzemesznie. Jednak istnieje domniemanie, że źródła wzmiankują o innej miejscowości o tej samej nazwie, a opisywane ziemie mogły stanowić jeszcze w poł. XII w. własność rycerską rodu Łabędziów.

Prawdopodobnie w XII w. istniał już w tym miejscu kościół parafialny pw. Św. Krzyża i NP. Marii, ufundowany przez Piotra Włostowica. Jednakże świątyni tej, w świetle współczesnych badań, nie można raczej wiązać z obecnie istniejącym kościołami pw. św. Prokopa i Św. Trójcy.

W opinii większości badaczy istniejąca obecnie bazylika Św. Trójcy powstała w ostatnim ćw. XII w. i w pierwszych latach następnego stulecia. Fundatorem tego obiektu był niewątpliwie Piotr Stary Wszeborowic, wojewoda inowrocławski i kasztelan kruszwicki. Akt fundacji należy wiązać ze sprowadzeniem do Strzelna norbertanek, co wiązało się również z jednoczesną budową klasztoru. Świątynię konsekrował bp Barton w 1216 roku.

Pierwotnie kościół był trójnawową, kolumnową, stropową bazyliką z transeptem oraz prezbiterium zamkniętym absydą z dwoma prosto zwieńczonymi aneksami oraz zachodnim masywem dwuwieżowym. Wewnątrz, w centrum, między wieżami znajdowała się nadwieszona empora, wsparta na jednej podporze. Otwierała się ona do nawy arkadą sięgającą stropu. Prezbiterium było połączone kolumnową arkadą z aneksami biforyjnymi, te z kolei otwierały się do transeptu dzięki arkadzie. Obok nich występowały dwie absydiole, powiększające przestrzeń transeptu. Nie jest pewna funkcja ani datowanie elementów fundamentów kamiennych cylindrycznej przybudówki, przylegającej do północnej absydioli transeptu. Posadzka ułożono z płytek ceramicznych. Istnieją przesłanki, że ściany świątyni dekorowały także ceramiczne fryzy. Jednakże nie ma podstaw do całkowitego zrekonstruowania programu dekoracji architektonicznej, mimo zachowanych oryginalnych elementów wystroju, tj. płaskorzeźbionych kolumn, czy tympanonów. Wnętrze także było polichromowane, lecz do czasów współczesnych nie zachowały się żadne ślady pierwotnej malatury. Prawdopodobnie w masywie wieżowym nie było głównego portalu, który znajdował się raczej w jednej z elewacji bocznych korpusu.

Pod koniec XII w. wybuchł pożar i wyraźnie zniszczył opisywany obiekt. W wyniku prac remontowych założono nową posadzkę ceramiczną, a ściany zyskały nową, zgeometryzowaną dekorację malarską - zachowane fragmenty nad obecnym sklepieniem.

W XV w. kościół przebudowano, nadając mu gotyckie cechy: dobudowano kruchtę oraz kaplicę św. Norberta, transept i prezbiterium przykryto sklepieniami, szczyt transeptu północnego zwieńczono schodkowymi sterczynami, w południowej ścianie szczytowej transeptu przepruto duży otwór okienny. Przeniesiono założenie klasztorne na północną stronę kościoła tak, że portal z tej strony znalazł się w części objętej klauzurą. Z nową lokalizacją obiektu można wiązać też powstanie kruchty południowej.

Na początku XVI w. ponownie przeprowadzono remont, usuwając skutki pożaru, który spustoszył klasztorne budynki i część kościoła. W połowie stulecia, w pomieszczaniu nad kaplicą św. Barbary założono sklepienie oraz dobudowano (od wschodu) do niego aneks z kryptą.

Świątynię wzbogacono o barokowe elementy wnętrza, proces ten rozpoczął się po poł. XVII wieku. Bardziej znaczące prace budowlane odbyły się w I ćw. XVIII wieku. Odremontowano wówczas kościół po zniszczeniach w czasie wojny północnej oraz zapoczątkowano przebudowę fasady, łącząc ją z dobudową kruchty zachodniej. Wtedy też obmurowano romańskie kolumny nawy i wzniesiono drewnianą emporę chóru muzycznego z wydzieloną częścią na tzw. chór panieński. Podczas kontynuowanych prac z inicjatywy prepozyta, Mikołaja Łukawskiego (1728-1733), zamurowano arkady między aneksami a prezbiterium. W miejscu arkad otwierających aneksy do transeptu zamontowano portale. Wyłożono posadzkę marmurem i otynkowano ściany. Za czasów kolejnego prepozyta - Józefa Łuczyckiego (1733-1770) - naprawiono i wzmocniono sklepienia w kościele. Przebudowano kaplicę św. Norberta, a do kruchty dobudowano w 1743 r. kaplicę św. Restytuta. Ustawiono ołtarz główny oraz ołtarze boczne, a także stalle. Ok. 10 lat później ukończono przebudowę fasady. Do końca wieku wymieniono tez więźbę dachową.

Na XIX w. przypadają wyłącznie prace remontowe. W 1815 r. naprawiono i otynkowano mury kaplicy św. Restytuta i Norberta, wzmocniono sklepienie nad północną nawą, wyremontowano więźbę i przełożono dachówkę oraz zamontowano nowe okna. Osiem lat później naprawiono gzymsy i posadzki, a rok później rozpoczęto prace przy emporze chóru muzycznego - rozebrano starą konstrukcję, założono nowe schody i podłogę oraz zbudowano przegrodę wydzielającą chór panieński. W 1828 r. nad kaplicą św. Restytuta poddano wymianie dach. Odnowa kościoła w 1892 r. prowadzona była pod nadzorem konserwatora Juliusza Kohta. Natenczas uzupełniono ubytki w licu muru, odnowiono i wzmocniono sklepienie. We wnętrzu pracami malarskimi kierował malarz Wojciechowski. Poddano restauracji ołtarze i stalle. W latach 1913-1914 odnowiono fasadę bazyliki.

Do gruntownego remontu (połączonego z pracami konserwatorskimi) przystąpiono w 1924 roku. Renowacja trwała do 1929 roku. W tym czasie hełm wieży pokryto blachą miedzianą oraz przełożono nad całością dachu kościoła dachówkę. Stolarka okienna została wymieniona, a ściany wewnętrzne pomalowano. Zainstalowano nowe ławy oraz uporządkowano otoczenie kościoła - poziom dziedzińca obniżono o ok. 1 m i obsadzono dookoła drzewami i krzewami. Wzniesiono też nowe ogrodzenie.

Pomimo wielu prac budowlanych, świątynia zachowała bryłę i zasadniczy plan budowli romańskiej. Warto dodać, że bogaty detal architektoniczny i istnienie krypty oraz formy rzeźby architektonicznej pozwalają sytuować budowlę wśród rozwiązań późnoromańskich.

Opis

Założenie klasztorne (wraz z kościołem) usytuowane jest we wschodniej części Strzelna, na wschód od rynku, na niewielkim wzniesieniu przy Placu Św. Wojciecha. Otoczone w większości murem ceglanym. Do zachodniej strony świątyni przylega obszerny dziedziniec z bramą od zachodu. Po północnej stronie z kościołem sąsiaduje skrzydło dawnego klasztoru. Na płn.-wsch. krańcu dziedzińca stoi Rotunda Św. Prokopa, zaś w południowej części plebania z niewielkim podwórzem. Na wschodzie znajduje się zbocze opadające tarasowo ku sadowi i ogrodom.

Kościół jest orientowany, trójnawowy, czteroprzęsłowy, z wyodrębniającym się zachodnim przęsłem pod masywem wieżowym, z transeptem i dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym absydą oraz flankującymi go dwoma aneksami. Do korpusu nawowego (od zachodu) przylega kruchta na planie kwadratu, od południa dwuczłonowa kaplica św. Restytuta z przedsionkiem na planie kwadratu i elipsoidalnym zamknięciem. Przy dwóch wschodnich przęsłach korpusu, między kaplicą św. Restytuta a transeptem znajduje się dwuprzęsłowa kaplica św. Norberta na rzucie prostokąta. Przy prezbiterium aneksy: od północy - na planie wydłużonego prostokąta, od południa - kaplica św. Barbary na rzucie kwadratu, od wschodu (przy południowym przęśle kaplicy) - dwuprzęsłowa przybudówka na rzucie prostokąta. Skrzydło klasztoru przylega do północnego korpusu nawowego i zachodniego naroża transeptu.

Bryła kościoła rozczłonkowana, w typie bazyliki filarowo-kolumnowa. Nawa główna, transept i prezbiterium (kryte dachami dwuspadowymi) mają równą wysokość. Nawa południowa (i przylegające do niej w jednej linii kaplice) kryte wspólnym, pulpitowym dachem, z południowym członem kaplicy św. Restytuta, wyłożonym hełmem baniastym. Nawę północną pokrywa przedłużona połać dachu skrzydła klasztornego. Dwuwieżowy masyw z niskimi, jednokondygnacyjnymi, czworobocznymi wieżami z hełmem baniastym i latarnią. Prezbiterium, wraz z dwukondygnacyjną kaplicą, kryte wspólnym dachem czterospadowym, niższa absyda - dachem półstożkowym. Aneks północny prezbiterium wyłożony dachem pulpitowym. Nad kruchtą hełm. Konstrukcja dachów oparta w większości na więźbie krokwiowo-jętkowej z dwiema ścianami stolcowymi z rozporą.

Na fundamenty wykorzystano kamień polny, łączony, na zaprawie wapiennej. Ściany wzniesiono z cegły ceramicznej, palonej, z miejscowym wykorzystaniem ciosów granitowych. Fasada jest otynkowana, w dolnych partiach licowana granitowymi kwadrami (w regularnym układzie) oraz cegłą i pojedynczymi kamieniami. Ceglane ściany kaplic św. Restytuta i Norberta otynkowane; ściany przybudówki kaplicy Św. Barbary w dolnej partii z ciosów granitowych, kamieni polnych, wyżej cegła. Portale i tympanony wykonane są w piaskowcu.

Posadzki z płyt marmurowych. Podłogi drewniane z desek na chórze muzycznym oraz nad kaplicą św. Barbary, a w jej przybudówce i w prezbiterium - parkiet.

Sklepienie nawy głównej, prezbiterium i transeptu - gwiaździste o zagęszczonym rysunku żeber. W nawie głównej i prezbiterium - z żebrem przewodnim. W nawach bocznych i kaplicy św. Barbary - krzyżowo-żebrowe, w pomieszczeniu nad nią - gwiaździste, w przybudówce - kolebkowo-krzyżowe (na gurcie). Zachodnie przęsło naw bocznych przesklepione krzyżowo. Przedsionek kaplicy św. Restytuta i krypty ze sklepieniem kolebkowym - podobnie - z obniżoną strzałką północny aneks prezbiterium. W kaplicy św. Norberta kolebkowe na gurtach, z lunetami; w kaplicy św. Restytuta - kopuła. Kruchta - sklepienie żaglaste.

Elewacja frontowa trójkondygnacyjna, z kruchtą na osi. Podziały akcentowane wydatnymi gzymsami. Wyodrębniono trzy pionowe człony, oddzielone dwiema wąskimi wnękami. Środkowa kondygnacja rytmicznie przedzielona pilastrami. Pomiędzy nimi, w członie środkowym, pełnołukowy otwór okienny, po bokach nisze z pełnoplastycznymi figurami świętych - Józefa i Jakuba. Pilastry o kompozytowych głowicach wspierają gierowany, mocno wysunięty, profilowany gzyms. Nad skrajnymi członami znajdują się wieże z latarniami. Pomiędzy nimi bogato dekorowany, trójkątny szczyt - dwukondygnacyjny (kondygnacje rozdzielone profilowanym, wygiętym ku dołowi gzymsem), o sfazowanych krawędziach, u dołu każdej przechodzące w ślimacznice z postumentami dla figur aniołów (dolna kondygnacja) i waz (górna kondygnacja). W zwieńczeniu metalowy krzyż, flankowany nieco niżej przestrzennymi gwiazdami. Pola środkowe szczytu opatrzone sztukatorską kompozycją: Wniebowzięcia NMP - w strefie górnej oraz MB Niepokalanie Poczętej - w dolnej partii.

Północna elewacja korpusu nawowego w większości przesłonięta jest skrzydłem klasztoru, południowa zaś - częściowo zakryta kaplicami. W północnej części transept dwuosiowy, z parą półkoliście zamkniętych blend, ze szczytem schodkowym, trójosiowym, z blendami; od strony wschodniej jednoosiowy, z otworem okiennym. Po stronie południowej transept jest jednoosiowy, z dużym otworem okiennym, ze szczytem schodkowym (trójosiowy), opatrzonym ostrołukowymi blendami; strona wschodnia przesłonięta kaplicą.

Prezbiterium w północnej części (u dołu) przesłonięte aneksem, wyżej - jednoosiowe z oknem; w południowej stronie - przesłonięte kaplicą. Apsyda opatrzona otworami okiennymi po północnej i południowej stronie. Opatrzona wnęką o łuku odcinkowym na osi (od wschodu).

Elewacja kaplicy św. Barbary - w pierwszej kondygnacji od południa - dwuosiowa, w drugiej - jednoosiowa; wschodnia (w dolnej partii) - przesłonięta przybudówką, wyżej -jednoosiowa. Przybudówka od wschodu - jednoosiowa, od południa - dwuosiowa.

Kaplica św. Restytuta w partii przedsionka jest dwuosiowa od zachodu - osie wyznaczone otworem drzwiowym i dużą, ostrołukową blendą. Pozostałe elewacje jednoosiowe, o narożach zaokrąglonych, zaakcentowanych pilastrami, zwieńczone fryzem i profilowanym gzymsem, wygiętym łukowato nad rozmieszczonymi regularnie w każdej elewacji oculusami.

Południowa elewacja kaplicy św. Norberta jest trójosiowa, z parą okien po bokach ostrołukowej blendy; wschodnia - bez podziałów.

Wnętrze nawy głównej otwarto do naw bocznych arkadami o półkolistych archiwoltach. Kolumny o zdobionych trzonach i głowicach. Do najciekawszych należy para kolumn wschodnich, która posiada trzony z udekorowane personifikacjami Cnót i Przywar. Na ścianach nawy głównej, ponad nasadą archiwolty arkad, ulokowano stiukowe wyobrażenia NP. Marii Niepokalanie Poczętej, Św. Rodziny, Zwiastowania i Wniebowzięcia. Prezbiterium otwarte do transeptu i absydy półkolistymi łukami tęczowymi; do kaplicy św. Barbary (na całej długości ścian) - parą biforyjnych arkad; do aneksu północnego - arkadą na całej szerokości przęsła wschodniego. Kaplica św. Barbary z centralnie umieszczoną pojedynczą kolumną. Nad wejściem do przybudówki góruje ściana opatrzona reliefowym wyobrażeniem MB z Dzieciątkiem oraz popiersiami proroków w medalionach. Na ścianie południowej - relikty zabytkowej polichromii. Kaplica św. Restytuta poprzedzona przedsionkiem, którego ściany rozczłonkowane są pilastrami, a pomiędzy nimi znajdują się rzeźby bpów na konsolach. Na ścianie wschodniej malowidło ze św. Restytutem; na sklepieniu - plafon z wyobrażeniem sceny śmierci świętego. Nad wejściem do kaplicy zapis ANNO 1743. Jej ściany rozczłonkowane są czterema półkolumnami, powyżej czasza kopuły z iluzjonistycznie malowaną latarnią, z polami wypełnionymi malowidłami przedstawiającymi sceny figuralne.

Portal z północnej strony opatrzony jest parą kolumn wspierających tympanon o wykroju trójlistnym. W polu tympanonu przedstawienie Maiestas Domini - Chrystus tronujący na tęczy, w mandorli podtrzymanej przez parę aniołów, depczący stopami bestię. Po bokach znalazły się postacie świętych - Piotra i Pawła - oraz ewangelistów - Marka i Mateusza, zaś u szczytu góruje gołębica. W portalu kaplicy św. Barbary umieszczono półkolisty tympanon fundacyjny. W jego polu widnieje płaskorzeźbione przedstawienie św. Anny trzymającej Marię w powijakach. Tuż obok flankują je postaci klęczących mężczyzn (z modelem kościoła) i kobiety (z otwartą księgą). Wzdłuż łukowej krawędzi tympanonu umieszczono napis łaciński, którego treść brzmi następująco: Anno, czcigodna matko Dziewicy Marii, dym darem, tak jak ongiś chciał Piotr, Ciebie czci. Na podniebiu tympanonu przedstawienie Manus Dei.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania, wszelkie informacje na stronie: http://parafiastrzelno.pl/

Oprac. Mateusz Załuska , OT NID w Toruniu, 09-12-2015 r.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkowników Jarosław Bochyński (JB), Andrzej Kwasik.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: romański

Materiał budowy:  kamienne

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_04_BK.120901, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_04_BK.237761