Wybitne walory architektoniczne i rzeźbiarskie świątyni, jej jednolitość przestrzenna utrzymana mimo trwających półtora wieku prac budowlanych oraz imponujące rozmiary (wysokość budowli - 34,2 m, długość nawy środkowej - 76 m) pozwalają uznać w niej dzieło o szczególnym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego zarówno Dolnego Śląska, jak i całego kraju. Kościół w Strzegomiu jest jednym z około 30 obiektów sakralnych, zbudowanych na Śląsku przez zakon joannitów i stanowi świadectwo jego wpływu na kształtowanie się kultury tego regionu w okresie średniowiecza. To wybitny przykład ustalonego w XIV w. w miastach śląskich zwyczaju wznoszenia świątyń gotyckich w typie bazyliki - tzw. szkoła śląska. Strzegomska bazylika, stylistycznie do niej należąca, wyróżnia się zastosowaniem sklepień sieciowych inspirowanych rozwiązaniami Piotra Parlera, silnie wyodrębnionym, potężnym transeptem, budulcem granitowo-bazaltowym, ale przede wszystkim - bardzo wysokim poziomem artystycznym i jednolitością koncepcji architektonicznej. Artyzm wykonania przejawia się również w kamiennym detalu architektoniczno-rzeźbiarskim. Uwagę zwracają zwłaszcza trzy bogato rzeźbione portale, z których najcenniejszy jest dwustrefowy tympanon portalu zachodniego ze sceną nawrócenia św. Pawła. Przedstawienie to ma swój ideowy, a częściowo także i formalny pierwowzór w tympanonie „Portalu Śpiewaków” z wiedeńskiej katedry św. Szczepana. Scena „Sądu Ostatecznego” na wimperdze jest natomiast jedynym przykładem dekoracji figuralnej wimpergi na Śląsku. Podkreślić należy ponadto wyjątkową ekspozycję sylwety świątyni w krajobrazie miasta i okolicy.

Historia

Zakon joannitów pełnił posługę w Strzegomiu od 1180 r. W dokumencie z 1203 r., książę Henryk I Brodaty i biskup Cyprian potwierdzili nadanie kościoła św. Piotra w Strzegomiu rycerskiemu zakonowi przez Imbrama z rodziny Ilikowiców, kasztelana Ryczyna. Obecną, gotycką świątynię (powstałą w miejscu wcześniejszej) wznoszono w trzech etapach z fundacji książęcej i mieszczańskiej. W latach 1335-70 zbudowano korpus nawowy ze sklepieniami naw bocznych, od ok. 1370 do 1 ćw. XV w. - mury obwodowe transeptu, prezbiterium, zakrystię i kruchty, a ok. poł. XV w. sklepiono nawę główną. Wiadomo, że w 2 poł. XIV w. budową kierował mistrz Jakub ze Świdnicy. Na przełomie XIV i XV w. powstały płaskorzeźbione portale z tympanonami. W 1522 r. dokończono wieżę południową i wzniesiono emporę muzyczną. Około 1540 r. kościół został przejęty przez ewangelików. Zapewne na początku XVII w. uległa sekularyzacji komandoria joannicka. W okresie wojny trzydziestoletniej katolicy odzyskali kościół, ale w 1632 r. ewangelicy przejęli świątynię ponownie. Od tej pory użytkowano ją wspólnie. Miasto było w większości ewangelickie, zatem katolicy odprawiali nabożeństwa w zakrystii, natomiast w kościele odprawiano nabożeństwa protestanckie. Jednocześnie w mieście narastał spór o prawo patronatu nad kościołem. Prawo rościli sobie zarówno joannici, którzy powoływali się na średniowieczne akty nadania, jak i rada miejska. Spór rozstrzygano przez sądem królewskim w latach 1629-1631 i zakończono orzeczeniem, w którym prawa patronackie przyznano komandorii maltańskiej. Miała ona odtąd decydować o obsadzeniu proboszcza i o jego uposażeniu. W 1658 r. komtur hrabia Ferdinand Ludwig Kolowrat przekazał karmelitom duszpasterstwo w kościele parafialnym. W czasach nowożytnych kościół wielokrotnie trawiły pożary. W XVIII w. spłonął bogaty wystrój wnętrza. Po 1810 r. kościół pełnił funkcję miejskiego kościoła parafialnego. Już w XIX w. miało miejsce kilka poważniejszych renowacji kościoła włącznie z regotycyzacją.

Opis

Kościół parafialny w Strzegomiu jest oszkarpowaną trójnawową bazyliką, wzniesioną z kamienia na rzucie krzyża łacińskiego z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Fasadę zachodnią akcentują dwie wieże, w tym jedna nieukończona. Kamienne elewacje świątyni wzbogacone zostały piaskowcowym detalem architektonicznym i rzeźbiarskim (m.in.: rzygacze, głowy postaci, dekoracje roślinne i geometryczne na fryzach podokapowych). Wejścia główne i boczne akcentowane są rzeźbionymi portalami. Na wimperdze portalu zachodniego (frontowego) z XIV w. przedstawiono "Sąd Ostateczny" z posągiem Chrystusa jako Sędziego Świata oraz postaciami Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty. W tympanonie tego portalu ukazana została wielopostaciowa, dynamiczna scena nawrócenia św. Pawła w kompozycji pasowej. Ten sam charakter formalny ma przedstawienie na tympanonie portalu północnego z XV w., w którym ukazano Koronację Matki Boskiej, a poniżej Koronację Betsabe przez Salomona i Estery przez Ahaswera. W tympanonie południowym, z ok. 1400 r. znajduje się scena Zaśnięcia Marii. Wnętrze kościoła nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe (w nawach bocznych), gwiaździste (w kaplicach i na skrzyżowaniu naw) i sieciowe (w nawie głównej). Zachowały się cenne obiekty stanowiące pierwotne wyposażenie kościoła, m.in.: trójarkadowa, kamienna sedilia i kamienne sakramentarium w kształcie wieży z 1 poł. XV w. (aut. Wolfang z Wiednia), kamienna chrzcielnica z XVI w., manierystyczna ambona z 1592 r. (aut. Caspar Berger z Legnicy), fragmenty polichromii z XIV i XVI w., szereg nagrobków i epitafiów z XVI-XVIII w., a także XVIII-wieczne ołtarze. W wyższej wieży kościoła znaleźć można niezwykle cenne dzieło sztuki ludwisarskiej - najstarszy ciągle pracujący dzwon kościelny z 1318 r.

Wpis do rejestru zabytków

- Kościół parafialny p.w. Św. Apostołów Piotra i Pawła - bazylika mniejsza wpisany został do rejestru zabytków decyzją z dnia 29 marca 1949 r., nr rejestru A/1685/73.

- Układ urbanistyczny ośrodka historycznego miasta Strzegom wraz z murami miejskimi wpisany został do rejestru zabytków decyzją z dnia 12 lutego 1956 r., nr rejestru 417.

Oprac. Anna Hanaka