wielkich grodów wiślańskich – charakterystycznego dla dawnego regionu małopolskiego typu budownictwa grodowego. Jest to założenie wieloczłonowe, o rozbudowanym systemie obronnym, składającym się z różnoczasowych elementów. Stanowi przykład jednego z czołowych grodów okresu plemiennego, funkcjonującego następnie w XI w. w państwie pierwszych Piastów.

Usytuowanie i opis

Stradów leży w południowej części woj. świętokrzyskiego, na obszarze Garbu Wodzisławskiego, jednego z mezoregionów Niecki Nidziańskiej, w dorzeczu rzeki Nidzicy. Grodzisko zlokalizowane jest na północ od zabudowy wsi, na płaskowyżu lessowym, wyniesionym znacznie ponad otaczający go teren, opadającym łagodnie w stronę południowo – zachodnią, a od zachodu przylegającym do stromego stoku dolinki potoku Stradomka.

Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy składa się z grodziska (stan. 1), dwóch osad otwartych (stan. 2 i 4), oraz cmentarzyska szkieletowego (stan. 6) i pojedynczych szkieletów wczesnośredniowiecznych odkrytych na stan. 3 (cmentarzysko kultury łużyckiej). W skład kompleksu wchodzi również kilka stanowisk, zlokalizowanych w terenie, które nie były dotąd badane wykopaliskowo. 

Grodzisko (stan. 1) o łącznej powierzchni ok. 25 ha, obejmuje gród właściwy (Zamczysko) oraz trzy podgrodzia (Barzyńskie, Mieścisko i Waliki). Gród właściwy, zlokalizowany w północno – zachodniej części założenia,  zajmował powierzchnię ok. 1,5 ha, miał kształt zbliżony do pięciokąta. Był otoczony wałem o dł. ok. 500 m, a od północy, południa i wschodu również fosą. Od północy przylegało podgrodzie Mieścisko, od północnego-wschodu, wschodu i południa Barzyńskie (ok. 16 ha), najbardziej na północ wysunięte było podgrodzie Waliki. Najnowsze dane, pochodzące z prospekcji lotniczej, sugerują jednak, że mógł to być kompleks obronny o jeszcze większym rozmiarze – dochodzącym do 50 ha. 

Historia

Stradów był ważnym grodem plemienia Wiślan. Służył on wtedy w razie obcego najazdu jako refugium – miejsce schronienia okolicznej ludności, często z całym swym dobytkiem. Z tego okresu na pewno pochodzą podgrodzia. Zbudowano je w IX lub nawet VIII w. Gród właściwy – Zamczysko, według obecnego stanu wiedzy, powstał później - w 2. poł. X w., ale na jego terenie istniała wcześniej osada otwarta. Wydaje się, że w okresie państwa Piastów nie został on zniszczony, ale funkcjonował nadal. O jego istotnej roli administracyjnej i militarnej w tym czasie świadczą pośrednio późniejsze źródła potwierdzające jego powiązanie z własnościami Awdańców – rodu o ogromnym znaczeniu politycznym w monarchii wczesnopiastowskiej i w XII w. W XIV i XV w. należała do nich część samego grodu. Jest zatem prawdopodobne, że Stradów być może już we wczesnym średniowieczu był zespołem osadniczym jednej z najważniejszych rodzin możnowładczych tamtego czasu. Przypuszczalnie to Awdańcowie w okresie jego świetności pełnili w nim urzędy, a z czasem z nadania książęcego otrzymali na własność tereny na podgrodziu i w najbliższej okolicy. Po pożarze w poł. XI w., gród nie został już jednak odbudowany. Zapewne powoli tracił na znaczeniu na rzecz znajdującego się w pobliżu ośrodka w Wiślicy. Zmieniła się struktura organizacyjna państwa oraz funkcja, jaką grody miały spełniać i tak duże założenia nie były już potrzebne.  Dalsze losy tego terenu nie są do końca znane. Osadnictwo średniowieczne rozwijało się na południe od niego. Nie wiadomo, czy wnętrze grodu wykorzystywane było w celach rolniczych, jak to miało miejsce później. Na pewno od XVIII w., na obszarze podgrodzi znajdowały się pola orne, co skutkowało powolnym niszczeniem warstw archeologicznych. Gród właściwy użytkowany był jako pastwisko gminne.

Stan i wyniki badań

Badania wykopaliskowe prowadzone były w latach 1956-63 z ramienia Zakładu Archeologii Polski IHKM PAN w Krakowie pod kierunkiem S. Noska. Objęły one gród właściwy i trzy podgrodzia oraz sąsiednie stanowiskach. Na Zamczysku przebadano pozostałości osady otwartej oraz umocnień otaczających gród. Odkryto 221 obiektów, w tym 31 zrębowych budynków półziemiankowych oraz cztery groby. Najstarsze umocnienia grodu miały postać szańca z nieokreśloną konstrukcją drewnianą na szczycie, kolejne zbudowano w konstrukcji skrzyniowej. W 1997 r. pod kierunkiem H. Zoll-Adamikowej oraz M. Wołoszyna przeprowadzono sondażowe badania wałów podgrodzia Barzyńskiego (wał w konstrukcji plecionkowej, wzmocnionej poziomymi belkami) oraz wału oddzielającego podgrodzia Barzyńskie i Mieścisko. Wykonano wówczas pierwsze datowanie konstrukcji drewnianych metodą dendrochronologiczną, które pozwoliły określić moment powstania wałów podgrodzi. 

Materiał zabytkowy pochodzący z badań oraz dokumentacja znajdują się w zbiorach IHKM PAN w Krakowie (Stacja Archeologiczna w Igołomii)

Oprac. Nina Glińska, NID OT Kielce, 20.08.2014 r.

Bibliografia

• Buko A. (red.), Stradów. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy. T. 1, „Polskie Badania Archeologiczne”, t. 36, Kraków 2007.
• Buko A. (red.), Stradów. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy. T. 2, „Polskie Badania Archeologiczne”, t. 37, Kraków 2010
• Dąbrowska E., Studia nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym ziemi wiślickiej, Warszawa 1965, s. 257-268.
• Dąbrowska E., Wielkie grody dorzecza górnej Wisły, Wrocław 1973, s. 167-169, 254-255.
• Dąbrowska E., Stradów, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, t. 5, Wrocław 1975, s. 429-431.
• Kalicki T., Lityńska-Zając M., Makowicz-Poliszot D., Szmoniewski B., Tyniec A., Uwarunkowania środowiskowe osadnictwa wczesnośredniowiecznego w rejonie grodzisk w Stradowie i Szczaworyżu – w zachodniej części Wyżyny Małopolskiej, „Środowisko i kultura”, 2014, t. 10, s. 48-50
• Maj U., Stradów, stanowisko 1. Część I. Ceramika wczesnośredniowieczna, Kraków 1990.
• Maj U., Zoll-Adamikowa H., W kwestii chronologii wczesnośredniowiecznego grodziska w Stradowie, „Sprawozdania Archeologiczne”, 1992, t. 44, s. 273-296.
• Nosek S., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych prowadzonych w latach 1958–1962 w Stradowie, pow. Kazimierza Wielka, „Sprawozdania Archeologiczne”, 1964, t. 16, s. 330–344
• Poleski J., Grody plemienne i wczesnopaństwowe w Małopolsce, [w:] Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu, Rzeszów 1996, s. 112-119.
• Szmoniewski B., Tyniec A., Stradów - fotografia lotnicza i co dalej?, „Materiały Archeologiczne”, 2009, t. 37, s. 5-12
• Tyniec-Kępińska A., Nowe spojrzenie na fortyfikacje grodu właściwego w Stradowie, woj. kieleckie, „Sprawozdania Archeologiczne”, 1996, t. 48, s. 33-47.
• Wieczorek K., Widać, nie widać – czy pilot może zostać archeologiem? [w:] „Biskupin… i co dalej?”, J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Poznań, 2005, s. 321-325
• Wołoszyn M., Zoll-Adamikowa H., Pierwsze badania wałów podgrodzi w Stradowie w 1997 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, 1998, t. 50, s. 229-264.
• Zoll-Adamikowa H., Problem datowania grodziska w Stradowie w świetle najnowszych badań, [w:] Buko A., Świechowski Z. (red.) Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnieźnieńskiego, Warszawa 2000, s. 245-248.