Historia

Wieś nazywała się pierwotnie Białe Jezioro, wzmiankowana w 1311 r. W XIV -XV w. była własnością Białojezierskich, następnie Bolczów-Białojezierskich, Borków-Jaszkowskich, Skoraczewskich, Górzyńskich, Czackich i Cerekwickich. Od 1583 r. w rękach Ostoja-Gajewskich, po 1717 r. Radomickich, Szlichtyngów i Rola-Zbijewskich. W latach 1828-1939 właścicielami Białcza byli Żółtowscy. Parafia w Białczu Starym została założona prawdopodobnie już pod koniec XIII w. Pierwsza wzmianka o parafii pochodzi z 1419 r. i wymienia plebana Jana. Pierwszy kościół w Białczu, nieznanej fundacji, wybudowany na początku XVI w., spłonął ok. 1630 r. W jego miejsce ówcześni właściciele wsi, Gajewscy ,wznieśli nowy, także drewniany kościół, poświęcony w 1644 r. przez biskupa poznańskiego Andrzeja Szołdrskiego, który również spłonął pod koniec XVII w. Wówczas w jego miejsce postawiono obecną świątynię. Wzniesiona została w latach 1696-1717, zapewne według projektu włoskiego architekta Jana Catenazziego.

Fundatorem był Franciszek Wacław Gajewski, syn Wojciecha kasztelana Rogozińskiego. W 1813 r. staraniem Wincentego Zbijewskiego był restaurowany. W 1872 r. od północy dobudowano kaplicę i dzwonnicę z fundacji Marcelego Żółtowskiego. Odnawiany w latach 1973-75, w 2002 położono nowe pokrycie dachu.

Opis

Kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych w Białczu usytuowany jest w otwartej zabudowie, na zachodnim skraju wsi, na nieregularnej parceli otoczonej murem ceglanym. Od strony południowej sąsiaduje z późnobarokową plebanią. Od strony północnej znajdują się pozostałości niewielkiego parku dworskiego. Jest to budynek sakralny orientowany, murowany z cegły. Jednonawowy, nawa z przyściennymi filarami, które wydzielają wewnątrz trzy przęsła poprzedzonych od zachodu czwartym półprzęsłem mieszczącym chór muzyczny. Od wschodu zamyka wnętrze półkolista na rzucie absyda prezbiterialna, węższa od nawy o głębokość bocznych wnęk. Od północy przy wschodnim przęśle nawy znajduje się prostokątna zakrystia z lożą na piętrze od północy znajduje się kaplica i neogotycka dzwonnica. Wewnątrz przęsła wydzielone przyściennymi filarami opiętymi z trzech stron zwielokrotnionymi pilastrami toskańskimi, profilowane belkowanie obiega cały kościół, odcinając we wnękach między filarami ściany tarczowe, w których znajdują się prostokątne okna zamknięte odcinkiem łuku. Wnętrze nakryte sklepieniem na gurtach poprzecznych, w przęśle środkowym nawy kopulastym, w obu sąsiednich kolebkowym z lunetami, nad apsydą z trzema zbiegającymi się lunetami. Nad chórem muzycznym znajduje się sklepienie kolebkowe a w zakrystii żaglaste. Na balustradzie chóru muzycznego drewniany kartusz z dekoracją późnobarokowa i w stylu regencji z ok. 1717 r. Elewacje rozczłonkowane są płaskimi pilastrami toskańskimi na wysokich cokołach. W zwieńczeniu ścian obiega wokół belkowanie z architrawem wyłamującym się nad oknami, przeważnie w obramieniach uszakowych, zamkniętych odcinkowo. Fasada zachodnia kościoła jest bezwieżowa, o wielkim porządku, z gzymsem na linii zwieńczenia pozostałych elewacji. Cztery pilastry na wysokich cokołach wydzielają szerszą oś środkową z górnym oknem i portalem prowadzącym do wnętrza. Portal w profilowanym obramieniu, z odcinkami naczółka na konsolach, ze zwieńczeniem w którym znajduje się ujęty wolutami kartusz z herbem Szeliga. Szczyt fasady z dwubocznie wysuniętymi pilasterkami, ponad którymi znajduje się belkowanie i trójkątny przyczółek. Apsyda prezbiterialna wzmocniona została w 1872 r. dwiema szkarpami pomiędzy którymi znajduje się wnęka z krucyfiksem. Kościół nakryty dachem dwuspadowym, nad prezbiterium niższy stożkowy. Dzwonnica i kaplica południowa nakryte są dachem płaskim. Sklepienia zdobi późnobarokowa polichromia, wykonana prawdopodobnie w dwóch fazach. W części prezbiterialnej ukończona przed 1726 r., w pozostałych częściach późniejsza, z ok. 1740 r., wykonana w technice al secco. Starsza część polichromii to w absydzie prezbiterium trzy medaliony, w których przedstawiona została Trójca św. oraz św. Piotr i św. Paweł, a także we wschodnim przęśle nawy w środkowym owalu Matka Boska z Dzieciątkiem wśród aniołów i czterech Ewangelistów oraz postaci św. Joachima i św. Józefa. Nowa część polichromii to w środkowym przęśle iluzjonistyczna kopuła z kolumnami i ornamentami w stylu regencji oraz postaciami czterech Ojców Kościoła, papieża, biskupów, świętych franciszkańskich. Ostatnia, zachodnia część polichromii (najbliżej drzwi wejściowych) przedstawia w owalu Oko Opatrzności w otoczeniu postaci św. Izydora Oracza, św. Franciszka, św. Anny, św. Jana Chrzciciela oraz dwóch zakonnic. Na szczególną uwagę zasługują ołtarze, a zwłaszcza ołtarz główny z 1717 r. dwukondygnacjowy, ozdobiony ornamentami regencyjnymi oraz girlandami, wstęgami i akantem. W polu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej Śnieżnej w otoczeniu aniołów z datą 1641 i sygnaturą malarza, którą tworzą splecione litery ISP. Na postacie Matki Boskiej i Dzieciątka nałożone były srebrne sukienki (skradzione w 2004 roku) i korony z II poł. XVII w. Po obu stronach obrazu, na cokołach umieszczone są rzeźby św. Anny Samotrzeć i św. Doroty patronki dwóch żon Franciszka Gajewskiego: Anny z Cieleckich i Doroty z Kurcewskich. W górnej części ołtarza znajduje się obraz św. Jana Nepomucena oraz rzeźby św. Wacława i św. Franciszka z Asyżu. Na uwagę zasługuje też barokowa ambona z 1 poł. XVIII w. o skromnej dekoracji płycinowej, z płaskorzeźbą Chrystusa na zaplecku oraz stacje Drogi Krzyżowej z obrazami z II poł. XVIII w. Na cmentarzu przykościelnym, usytuowana przy głównej bramie znajduje się późnoklasycystyczna kaplica grobowa z początku XIX w.

Zabytek dostępny. Bliższe informacje na temat parafii znajdują się na stronie www.parafiastarybialcz.pl

oprac. Beata Marzęta, OT NID w Poznaniu, 27-11-2015 r.