Wyjątkowy w skali regionalnej przykład ściśle symetrycznej, barokowej kompozycji przestrzennej.

Historia

Wznoszony w latach 1680-1690, a ostatecznie ukończony dopiero w 1718 r. kościół, fundował sławny starosta chęciński, rezydent niedalekiego dworu w Podzamczu, Stefan Bidziński. Mimo braku przesłanek źródłowych, projekt świątyni przypisywany jest do dziś pracowni Tylmana z Gameren (1632-1706), wywodzącego się z Utrechtu, jednego z najwybitniejszych architektów europejskiego baroku, od około 1660-1661 r. mieszkającego i tworzącego w Polsce. Podstawą tego poglądu jest formalne podobieństwo stylu kościoła do kilku centralnych budowli sakralnych, dowodnie zaprojektowanych przez niderlandzkiego mistrza, przede wszystkim do kościoła Bernardynów w Czerniakowie. Jako filia parafii św. Wawrzyńca w Chęcinach, świątynia nie była chyba przedmiotem zbyt wielkiej troski kolejnych starostów, skoro już w 1789 r. obydwie dzwonnice były pozbawione dachów, a od 1794 r. nie odprawiano nabożeństw, z uwagi na wielkie zniszczenie budowli i związane z tym niebezpieczeństwa. Sytuacja zmieniła się w 1838 r., kiedy przeprowadzono gruntowne prace remontowe, na które fundusze łożył ówczesny rosyjski dzierżawca dóbr Chęciny, generał Paweł Storożenka. Wówczas też dostawiono do kościoła zakrystię. Już jednak w latach 80. XIX w., jak to wynika z opisu Michała Rawity-Witanowskiego, świątynia była znowu w opłakanym stanie. Dopiero w 1908 r. uzupełniono polichromie na wspaniale zdobionym stiukami i malaturą podniebieniu kopuły, następne większe prace remontowe przeprowadzono w latach 1961 i 1986; dopiero w tym ostatnim roku kościół św. Stanisława stał się na powrót świątynią parafialną (uprawnienia parafialne miał średniowieczny kościół w Starych Chęcinach, ale utracił je około 1500 r.). Podczas kolejnych prac, przeprowadzonych w latach 90. XX w., sklepione przyziemie dzwonnicy północnej zaadaptowano na kaplicę przedpogrzebową.

Opis

Zespół kościelny zajmuje wzniesienie znajdujące się pośrodku rozciągniętej łańcuchowo wsi. Składają się nań zajmująca miejsce centralne świątynia oraz dwie dzwonnice, ustawione symetrycznie w taki sposób, że ich elewacje zach. tworzą jedną linię z zach. elewacją kruchty kościoła. Dzwonnice wtopione są w niskie ogrodzenie placu przykościelnego, murowane w siedmiobok, który jest również elementem przemyślanej kompozycji przestrzennej. Wszystkie budynki wzniesione są z kamienia i cegły. Kościół jest budowlą centralną, wzniesioną na rzucie krzyża greckiego; do środkowego trzonu przylegają cztery identyczne prostokątne przęsła. Nad wyniosłą częścią centralną świątyni rozpięta jest kopuła wsparta na pendentywach i tamburze, zwieńczona wysoką cylindryczną latarnią pod kopulastym hełmem. Cztery niższe przęsła, tworzące ramiona krzyża, zwieńczone gładkimi trójkątnymi frontonami, kryte są dachami dwuspadowymi. Przęsło prezbiterialne uzupełnione jest niskimi aneksami zakrystyjnymi. Artykulacja elewacji jest niezwykle oszczędna i ogranicza się do ujęcia ścian w ramy cokołu, narożnych lizen oraz skromnego, gierowanego gzymsu wieńczącego. Jedynym elementem ozdobnym jest kamienny ciosowy portal wejścia głównego. Ze skromną artykulacją szaty zewnętrznej, przemawiającej spiętrzeniem brył, kontrastuje wnętrze, które zaskakuje wysokim artyzmem wykonania stiuków i malowideł, zdobiących podniebienie kopuły oraz bęben i pendentywy. Część centralna otwarta jest czterema półkolistymi arkadami do płytkich ramion prezbiterium, transeptu i kruchty. Arkadę prezbiterialną zdobią rzeźby dwóch aniołów, trzymających tarczę z herbem Janina, fundatora Stefana Bidzińskiego.

Dwie identyczne dzwonnice mają elewacje ujęte w narożne lizeny, takie same jak ściany kościoła, skromne wejścia oraz wysokie biforia w górnej części ścian; przekryte są niskimi dachami namiotowymi. Wraz z siedmiobocznym murem obwodowym i centralnie stojącą świątynią tworzą kompozycję jedyną w swoim rodzaju w regionie świętokrzyskim, przemawiającą prostotą brył i dostojeństwem ścisłej symetrii.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu z proboszczem.

oprac. Aleksandra Ziółkowska, 01-12-2015 r.