Tworzą one jednolity, powstały w tym samym czasie zabytkowy zespół architektoniczny, należący do najwybitniejszych osiągnieć gotyckiej sztuki budowlanej Pomorza Zachodniego. Rozmach i wysoka klasa artystyczna tych obiektów oddają charakter potężnego miasta hanzeatyckiego, jakim Stargard był w okresie swojej świetności. Zastosowany tu charakterystyczny motyw tynkowanej na biało ostrołukowej blendy zwieńczonej kolistymi polami, wyodrębnionej w literaturze przedmiotu jako typ zdobienia o nazwie „blenda stargardzka”, znalazł naśladowców nie tylko na terenie Polski północnej, ale także Meklemburgii i Danii, co świadczy o sile oddziaływania tego ośrodka w średniowieczu. Jego system umocnień należał w owym czasie do najnowocześniejszych, a dziś stanowi bezcenne świadectwo osiągnięć dawnej sztuki fortyfikacyjnej.

Kościół Mariacki o dominującym w sylwecie Starego Miasta monumentalnym masywie wieżowym wraz z zachowanymi fragmentami murów miejskich, łączących niegdyś imponujące bramy i baszty w zamknięty obwód, nie ustępujący umocnieniom największych ówczesnych miast Polski, są obiektami o znaczeniu ponadregionalnym, przy tym jedynymi w Stargardzie Szczecińskim ocalałymi ze zniszczeń wojennych.

Historia

Stargard jest jednym z najstarszych miast Pomorza Zachodniego. Na wyspie utworzonej przez rozdzielony nurt rzeki Iny istniał w IX wieku słowiański gród z rzemieślniczą osadą przygrodową. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z 1124 roku. Około połowy XIII wieku (1243 lub 1253) książę Barnim I lokował miasto na prawie magdeburskim, zamienionym w 1292 roku na korzystniejsze dla kupców i rzemieślników prawo lubeckie. Wtedy też zaczęto wznoszenie fortyfikacji (Stargard odgrywał rolę szańca obronnego Pomorza przed Brandenburgią) i kościoła Mariackiego. Zyskujące na znaczeniu i zamożności miasto wkrótce stało się członkiem związku hanzeatyckiego. Rzeka Ina była ważną drogą komunikacyjną, którą spławiano zboże i inne towary do krajów zachodnich. Stargard rywalizował w późnym średniowieczu ze Szczecinem, próbującym narzucić mu swoją hegemonię.

W 1380 roku podjęta została rozbudowa kościoła Mariackiego, by nadać mu bardziej reprezentacyjną, adekwatną do rangi miasta formę. Jego przekształcenie z halowego na bazylikowy powierzono pomorskiemu architektowi Henrykowi Brunsbergowi. W XVI wieku fara zamieniona została na zbór ewangelicki, co przyniosło zmiany w bogatym wystroju jej wnętrza. W XV i XVI wieku rozbudowano i podwyższono mury obronne.

Przełom w dziejach miasta przyniosła wojna trzydziestoletnia. Bezpotomna śmierć w 1637 roku ostatniego z książąt pomorskich Gryfitów, Bogusława XIV stała się przyczyną konfliktu pomiędzy elektorem brandenburskim a okupującymi Pomorze Szwedami. Na mocy kończącego wojnę traktatu westfalskiego Stargard znalazł się pod panowaniem Brandenburgii, stając się stolicą tzw. Pomorza Tylnego. W 1701 roku został włączony do Królestwa Pruskiego. Na początku XX wieku miała miejsce renowacja kościoła Mariackiego zakończona jego ponowną konsekracją w 1911 roku, na którą przybyli cesarz Wilhelm II i cesarzowa Augusta Wiktoria. Podczas II wojny światowej Stargard poniósł ogromne straty materialne. Po wojnie, na mocy postanowień konferencji poczdamskiej, razem z resztą tzw. ziem odzyskanych znalazł się w granicach Polski.

Opis

Najważniejszym i najbardziej oddziałującym na okoliczną architekturę obiektem Stargardu Szczecińskiego jest jego dawna fara, ob. kościół pw. Najświętszej Marii Panny Królowej Świata. Jego prowadzoną w kilku etapach budowę mieszkańcy miasta rozpoczęli w 1292 roku, a zakończyli w końcu XV wieku. Reprezentuje on typ fary hanzeatyckiej, właściwej dla najbogatszych miast południowego pobrzeża Bałtyku, charakteryzującej się chęcią odtworzenia w ceglanym budulcu klasycznego wzorca katedry francuskiej. Świątynia jest ogromnych rozmiarów (długość ponad 77 m, szerokość 37 m, wysokość 39 m, wysokość wieży północnej 53 m) bazyliką z obejściem, wzniesioną z cegły na cokole z głazów narzutowych i wapienia. Dwie potężne wieże od frontu (południowa niższa) ozdobione zostały wysokimi tynkowanymi na biało blendami zamkniętymi od góry kolistymi polami - tzw. blendą stargardzką, która stała się cechą charakterystyczną wielu budowli gotyckich tego regionu. Pod względem detalu architektonicznego najbardziej dekoracyjnie opracowana została elewacja ambitu - lizeny znaczące jego przęsła, profilowane naroża w dwóch kolorach cegieł, maswerki z rozetami i wimpergami wykonał w trakcie podjętej pod koniec XIV wieku przebudowy Henryk Brunsberg, twórca pomorskiej gotyckiej szkoły architektury.

Od północnej strony do prezbiterium dostawiona jest, także z czasów przebudowy, ośmioboczna kaplica Mariacka. Jej elewację zdobią wimpergi oparte o wsporniki w kształcie masek. Spośród 96 z nich część została wymieniona w trakcie prac restauratorskich na początku XX wieku, niemniej nadal jest to jeden z najbogatszych zespołów gotyckiej ceramicznej rzeźby architektonicznej. Wnętrze kościoła zostało przekształcone w czasie gdy zamieniony został na zbór ewangelicki. Obecne sklepienia pochodzą z połowy XVII wieku (odbudowane po pożarze). Wyposażenie ma charakter barokowy.

W bezpośrednim otoczeniu kościoła znajdują się trzy kamieniczki tworzące tzw. zespół plebanii. Powstały one kolejno w XIV, XVI i XIX wieku, pełniąc funkcje służebne wobec parafii (mieściły się tu mieszkania duchowieństwa, organisty i kościelnego). Ich wnętrza połączone zostały w XX wieku, w czasie adaptacji na Muzeum Regionalne, w jedną całość o układzie dwutraktowym.

Murowane umocnienia Stargardu powstawały od końca XIII do XVI wieku. Ich pełny obwód wynosił 2260 m, a wysokość kurtyn dochodziła do 8 m. Do budowy użyto kamieni narzutowych (w części fundamentowej i pierwszej partii naziemnej) oraz wypalanej cegły ułożonej w wątku wendyjskim. Miasto miało pierwotnie w obrębie murów 4 bramy wjazdowe i 9 baszt pełnych. W XVIII i XIX wieku część obwarowań rozebrano (przedbramia oraz system wodno-ziemny). Zasypano fosy, a powstały teren obsadzono zielenią. Do dzisiaj mury obronne zachowały się na długości ok. 950 m. Bramy reprezentują ciekawą formę architektoniczną, łączącą funkcje obronne i komunikacyjne z artyzmem dekoracji. Zachowane są trzy: Pyrzycka, Wałowa i Młyńska. Ta ostatnia jest unikatową dwuwieżową bramą wodną, rozpiętą nad kanałem rzeki Iny. Ważnym elementem dawnego systemu obronnego są przetrwałe cztery baszty. Baszta Morze Czerwone jest najwyższą budowlą tego typu w Polsce, o bardzo okazałej bryle, pozostałe to: Białogłówka, Tkaczy (Lodowa) i najniższa Jeńców. Spośród bastei najlepiej zachowaną jest XVI-wieczna, znajdująca się w rejonie Baszty Tkaczy.