Historia

Pierwsza wzmianka o kościele Mariackim w Stargardzie pochodzi z 1248 r., kiedy to biskup kamieński zastrzegł sobie nad nim prawo patronatu. W wielu dokumentach jako datę założenia kościoła podaje się rok 1292. W końcu XIII w. wzniesiono bezwieżową, trójnawową halę korpus nawowy z trójprzęsłowym zamkniętym trójbocznie prezbiterium. Od połowy do końca XIV w. trwała budowa dwuwieżowego masywu zachodniego. Około 1380 r. przystąpiono do przebudowy części wschodniej, zastępując układ halowy - bazylikowym. Podwyższono prezbiterium i otoczono je obejściem oraz wieńcem kaplic bocznych, a nad strefą arkad międzynawowych utworzono galerię tryforyjną. Autorstwo projektu rozbudowy tej części kościoła przypisuje się Henrykowi Brunsbergowi. W 1388 r. wzmiankowana jest kaplica Mildenitzów. Około 1400 r. od północnej strony prezbiterium dobudowano ośmioboczną kaplicę Mariacką. W XV w. przebudowano korpus nawowy podwyższając środkową nawę oraz dobudowano kaplice boczne. Po 1534 r. kościół został przejęty przez protestantów. W 1635 r. wybuchł pożar, który zniszczył dach, sklepienia i wyposażenie kościoła. W latach 1639-1661 kościół został odbudowany. Między 1647 a 1650 r. nakryto cały kościół dachem oraz przeszklono okna. W latach 1654-1656 mistrz Daniel Zillcher z Berlina odbudował sklepienie nawy głównej, które w 1671 r. ozdobiono malowidłami. Wykonano nowe, barokowe wyposażenie - w 1663 r. powstał nowy ołtarz główny. W lutym 1661 r. kościół został uroczyście poświęcony. W latach 1723-1724 powstał barokowy hełm nad wieżą północną. W 1741 r. założono nowe sklepienie nad kaplicą Mariacka oraz nowy dach. W 1819 r. przeprowadzono restaurację wnętrza. Pracami według projektu Carla Friedricha Schinkla kierował Carl Wilhelm Liebenow. Wymieniono wówczas kształtki we wnętrzu, pomalowano ściany na czerwono i wymieniono wyposażenie (ołtarz, ambonę, ławy) na neogotyckie. Kolejną restaurację kościoła przeprowadzono dwuetapowo - w 1902 r. i w latach 1905-1911. Stosowny projekt, poprzedzony badaniami architektonicznymi sporządził stargardzki architekt Heinrich Deneke, który też kierował pracami. W ich pierwszym etapie poddano konserwacji portale - główny, zachodni i do kaplicy Mariackiej. W drugim wykonano pozostałe prace, które polegały na usunięciu elementów neogotyckich i przywróceniu oryginalnej, gotyckiej architektury wnętrza wraz z wyposażeniem utrzymanym w barokowej stylistyce. Odsłonięto i zrekonstruowano gotycki detal architektoniczny. Po usunięciu dziewiętnastowiecznych grubych tynków, Malarze Ernst Fey i Otto Linnemann odtworzyli na podstawie zachowanych śladów gotyckie i barokowe polichromie filarów, łuków i sklepień, odrestaurowano malowidła w kaplicach bocznych, ponownie ustawiono zachowany barokowy ołtarz i wykonano okazałą neobarokową ambonę. W oknach prezbiterium i kaplic bocznych wstawiono nowe figuralne witraże - dzieło firm Lineemann z Frankfurtu i Bouche z Monachium. Wiosną 1945 r. kościół został uszkodzony na skutek ostrzału i pożaru. Spłonęły dachy i hełm wieży, w kilku miejscach zawaliły się sklepienia obejścia i wieży. Dewastacji uległo wnętrze. Po wojnie w latach 1946-1948 zabezpieczono dach i okna. W 1957 r. odbudowano sklepienia naw bocznych. Dnia 22 sierpnia 1957 r. kościół został poświęcony i przywrócony do kultu katolickiego. W 1958 r. odtworzono sklepienia wieży i wyremontowano sklepienia nawy głównej. W 1959 r. zrekonstruowano barokowy hełm wieży i prowadzono dalsze prace we wnętrzu. W latach 1967-1969 konserwację malowideł w kaplicy Mildenitzów wykonał Stefan Wójcik ze Słupska. W latach 1979-1981 przeprowadzono prace konserwatorskie we wnętrzu kościoła. Wykonawcą była firma Juszczak z Poznania. Konserwację malowideł wykonał Stefan Wójcik. W trakcie prac odmalowano wnętrze, poddano konserwacji malowidła w kaplicach bocznych oraz ustawiono ponownie barokowy ołtarz główny. Od lat 90. XX w. poddawano konserwacji witraże w kaplicach bocznych (m.in. duży witraż w kaplicy Mariackiej). Od 2012 r. prowadzono prace przy remoncie elewacji. W 2012 r. wyremontowano północną elewacją korpusu nawowego wraz z północną częścią wschodniej elewacji wieży północnej. W 2013 r. ukończono remont elewacji wschodniej tej wieży oraz odnowiono jej elewację południową wraz z koroną murów. W 2014 r. wykonano remont zachodniej elewacji wieży północnej oraz przeniesiono zniszczoną figurę Marii do wnętrza kościoła. W 2015 r. odnowiono elewację północną wieży północnej (z wyłączeniem portalu), a także wyremontowano taras widokowy wspomnianej wieży. W 2016 r. wykonano remont elewacji międzywieżowej (wraz z głównym portalem) oraz zachodniej elewacji wieży południowej, a także wyremontowano dwie kaplice przy nawie północnej. Na 2017 r. planuje się remont południowej elewacji wieży południowej. W planach na najbliższą przyszłość jest też rewaloryzacja wnętrza połączona z konserwacją polichromii i posadzki.

Opis

Kościół położony w południowej części Starego Miasta, bezpośrednio na południowy wschód od rynku. Orientowany. Gotycki, na rzucie prostokąta, sześciobocznie zamkniętego od wschodu. Trójnawowa, czteroprzęsłowa bazylika z kaplicami bocznymi pomiędzy przyporami, z nieco węższym od korpusu, trójprzęsłowym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium, otoczonym sześciobocznym obejściem oraz wieńcem kaplic. Od zach. dwuwieżowy masyw. Od północy, przy zach. przęśle prezbiterium - kaplica Mariacka w kształcie wydłużonego ośmioboku. Od południa - dwuprzęsłowa, dwukondygnacyjna zakrystia. Dach korpusu i prezbiterium dwuspadowy, z neogotycką sygnaturką, od wsch. nad zamknięciem prezbiterium wielospadowy. Kaplice boczne, nawy boczne i obejście chóru - nakryte osobnymi dachami pulpitowymi, kaplica Mariacka - dachem łamanym. Na granicy pomiędzy korpusem a prezbiterium - dwa łuki oporowe rozpostarte z obu stron pomiędzy ścianami nawy głównej i wieżyczkami przy nawach bocznych. Trzon wieży północnej zwieńczony blankami, oraz czterema smukłymi narożnymi ośmiobocznymi wieżyczkami. Górna partia wspomnianej wieży ośmioboczna, z barokowym, dwukondygnacyjnym hełmem zwieńczonym iglicą. Wieża południowa znacznie niższa, nakryta dachem dwuspadowym. Kościół murowany, z cegły w wątku wendyjskim i gotyckim. Cokół z kostki granitowej (od strony zachodniej gzyms cokołu wykonany z wapienia gotlandzkiego). Obramienia portali, okien i blend wykonane z ponad 650 różnych rodzajów ceramicznych kształtek. Dachy kryte dachówką ceramiczną, hełm wieży blachą miedzianą.

Elewacje z wydzielonym cokołem, otwory drzwiowe i okienne zamknięte ostrołukowo. Elewacja zachodnia dwuwieżowa. W ścianie międzywieżowej główny portal o uskokowych ościeżach, nad nim wielkie okno, ujęte po bokach dwudzielnymi blendami. Elewacje wież w dolnej części przeprute oknami, w górnej partii trzonu podzielone blendami. Na wieży północnej, w elewacjach zachodniej i północnej po trzy dwudzielne blendy ze ślepym okulusem w podłuczu, podzielone na trzy strefy blendami bliźnimi, na analogicznych elewacjach wieży południowej zdwojone blendy w układzie dwustrefowym. Ściana międzywieżowa oraz wieża południowa zwieńczone szczytami. Ośmioboczna część wieży północnej podzielona blendami dwudzielnymi. W bocznych ścianach obu wież portale. W wieży północnej uskokowy z o ościeżach profilowanych wałkiem i impostach ze sztucznego kamienia, zdobionych scenami figuralnymi. W wieży południowej portal późnogotycki, w dużej części zrekonstruowany na pocz. XX w. Niezwykle dekoracyjny w swej formie - o uskokowych, profilowanych wałkiem ościeżach i zygzakowato ukształtowanych łukach archiwolty, nad którą płycina ze ślepymi czterolistnymi rozetkami, ujęta gzymsem kapnikowym wyłamanym nad rozetą w zwieńczeniu. Dwie analogiczne rozety po bokach archiwolty, nad flankującymi portal kapliczkowymi wnękami, zwieńczonymi wimpergą. Na wieży północnej, obok portalu w północnej elewacji ostrołukowa wnęka zwieńczona wimpergą, powyżej której oddzielona fryzem głęboka wnęka z cylindryczną wieżyczką. Na zachodniej elewacji wieży zamknięta półkoliście wnęka, pierwotnie z figurami Marii i klęczącego fundatora trzymającego model kościoła (destrukty rzeźb przeniesione do wnętrza kościoła). Elewacje boczne korpusu trójstrefowe, utworzone przez ściany kaplic bocznych, naw bocznych (oszkarpowane) i nawy głównej. Elewacje prezbiterium ujęte profilowanymi lizenami, na których rozmieszczone w trzech strefach bliźnie blendy, zwieńczone wykonanymi z glazurowanych kształtek wimpergami z rozetą i pinaklami. Podobny, czterostrefowy system dekoracji na elewacjach kaplicy Mariackiej, gdzie wsporniki wimperg ukształtowane w formach masek o zindywidualizowanych rysach.

Wnętrze kościoła wysmukłe w proporcjach, o układzie bazylikowym ze stosunkowo wysokimi nawami bocznymi. Filary międzynawowe ośmioboczne ze służkami i wydzieloną strefą kapitelową. Ściany nawy głównej dwustrefowe z arkadami międzynawowymi i oknami. Ściany prezbiterium - trzystrefowe, z galerią tryforyjną nad arkadami obejścia. Na filarach prezbiterium wnęki kapliczkowe zamknięte wimpergą z kwiatonem. Kaplice otwarte do wnętrza arkadowo.

Sklepienia nad prezbiterium i nawą główną i prezbiterium - gwiaździste ośmioramienne z czasu odbudowy kościoła w XVII w. Nad dwuprzęsłową kruchtą międzywieżową i obiema kruchtami podwieżowymi - gotyckie ośmioramienne sklepienia gwiaździste. W nawach bocznych, kaplicach przy korpusie nawowym, prezbiterium i pomiędzy kruchtami podwieżowymi - krzyżowo-żebrowe, nad kaplicą Mariacką - gwiaździste dziewięcioramienne, nad obejściem prezbiterium i przyziemiem zakrystii - gwiaździste trójramienne, nad obejściem, nawami bocznymi i kruchtą pn. krzyżowo-żebrowe.

Wyposażenie i wystrój wnętrza. Ołtarz główny, barokowy z 1663 r., usunięty podczas restauracji kościoła w 1822 r., ustawiony powtórnie w 1911 r., po 1945 r. przeniesiony do kościoła Św. Ducha w Stargardzie, a stamtąd ponownie na stare miejsce w 1980 r. W ołtarzu barokowy obraz Chrystus przed Piłatem, przypisywany szczecińskiemu malarzowi Heinrichowi Redtelowi, wykonany na podstawie ryciny Rembrandta. W górnej kondygnacji nastawy obraz Chrystus Zmartwychwstały, w zwieńczeniu monumentalny krucyfiks oraz barokowe rzeźby Marii i św. Jana. Ambona neobarokowa z 1911 r. Poza tym zachowane barokowe drewniane obramienie wejścia do południowej kruchty podwieżowej, 1. poł. XVIII w., klasycystyczne obramienie wejścia do środkowej kaplicy po północnej stronie nawy głównej, dwa drewniane barokowe epitafia, obecnie ołtarze boczne, ławy z pocz. XX w., witraże neogotyckie i eklektyczne w oknach czterech kaplic po południowej stronie nawy, we wschodnim oknie kaplicy Mariackiej oraz południowej części obejścia chóru. Dekoracje malarskie z różnych okresów. Malowidła na sklepieniu nawy głównej - barokowe powstałe po 1656 r., zatynkowane w 1819, odsłonięte i poddane konserwacji w latach 1978-1980. Na wysklepkach przedstawienia muzykujących aniołów, w podłuczach arkad nawy głównej (od strony prezbiterium i od wieży) motywy wici roślinnej. Dekoracja malarska filarów i ścian w formie malowanych ciosów i barwnych pasów w podłuczach arkad międzynawowych zrekonstruowana na początku XX w. na podstawie reliktów średniowiecznych. W zakrystii na ścianie zachodniej przedstawienie Chrystusa w tłoczni mistycznej - gotyckie z poł. XV w. W 1971 r. zbite wraz z tynkiem, a następnie na powrót przyklejone i poddane konserwacji. Malowidła kaplic bocznych. W kaplicy Mildenitzów, w obejściu prezbiterium za ołtarzem na wszystkich ścianach malowidła gotyckie, z 2. poł. XV w., w trakcie restauracji w 1911 r. przemalowane, poddane ponownie konserwacji ok 1973 r. Na ścianie wschodniej Koronacja Marii oraz Zmartwychwstanie Umarłych, na sklepieniu Sąd Ostateczny, na ścianach bocznych Boże Narodzenie i Zaśnięcie Marii, w podłuczu arkady - panny mądre i głupie. W dawnej kaplicy Trzech Króli za ołtarzem głównym manierystyczne malowidła z pierwszej połowy XVII w. z przedstawieniem Życia i Śmierci oraz chórów anielskich. W dawnej kaplicy św. Andrzeja po pd.-wschodniej stronie obejścia chóru, adaptowanej w 1730 r. na mauzoleum żyjącego w XVI w. burmistrza Stargardu, Petera Groeninga, malowidła barokowe o tematyce biblijnej (przedstawienia drabiny Jakubowej, Józefa Egipskiego, wizji Ezechiela i inne). Dekoracje neogotyckie z pocz. XX w. - w przywieżowej kaplicy w południowej nawie kościoła - przedstawienie chórów anielskich. Witraże neogotyckie, pocz. XX w. w kaplicy Mariackiej, kaplicach bocznych oraz nawie południowej.

Obiekt zazwyczaj ogólnodostępny (w razie zamknięcia - udostępniany po uprzednim zgłoszeniu do ks. proboszcza).

Oprac. Maciej Słomiński, OT NID Szczecin, 06-02-2017 r.