Historia

Osada kuźnicza istniała w tym rejonie już około połowy XV wieku, okolice wchodziły w skład dóbr klasztornych cystersów z Wąchocka. Poświadczona jest działalność kuźnicy w XVI i w XVII wieku, kiedy to pracowała m.in. na potrzeby wojenne króla Stefana Batorego. W latach 1778-1779 ówczesny opat Aleksander Rudkiewicz wprowadził tu pierwszy w Polsce nowoczesny wielki piec. Na przełomie XVIII i XIX wieku nastąpiły zmiany własnościowe - dzierżawa, sekwestr rządowy, zajęcie dóbr przez zaborców, a nowe inwestycji powzięto już po 1816 roku, w wyniku działań Głównej Dyrekcji Górniczej w ramach Królestwa Kongresowego. Opierały się one głównie na planach Stanisława Staszica rozwoju górnictwa i hutnictwa kruszcowego w okolicy Kielc oraz wytworzenia „ciągłego zakładu fabryk żelaznych na rzece Kamiennej”. Jako węzłowy punkt „kombinatu przemysłowego” przewidziano zakład w Starachowicach - miał on produkować surówkę, odlewy i półwyroby kute. Zakłady położone wyżej nad rzeką przewidziano do wytwarzania surówki, a niżej do produkcji wyrobów gotowych i też półfabrykatów. W Starachowicach rychło powstały nowoczesna walcowania żelaza (1822 rok), fryszerki, a także zmodernizowano wielki piec (1823 rok). Istniał też tartak i cegielnia. Zakład ten stanowił również istotny element gospodarki za Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, który w 1824 roku przejął od Staszica zarządzanie przemysłem na ziemiach polskich (zaboru rosyjskiego). Ale dopiero w latach 1836-1843 w ramach inwestycji Banku Polskiego zakład w Starachowicach zyskał kształt zbliżony do obecnego. Wybudowano nowy zakład wielkopiecowy (na północny-wschód od poprzedniego), wykonując najpierw prace hydrotechniczne (zwiększenie spiętrzenia wody, wytyczenie nowych kanałów fabrycznych), następnie wprowadzając sukcesywnie nowe obiekty - piece do prażenia rudy, wieżę gichtociągową, gisernię, węgielnie, budynki pomocnicze i administracyjne, składy, kolonię domków robotniczych; oraz urządzenia - miechy, nagrzewnice, dmuchawy, podnośnik (maszynerię tę wykonano w Białogonie). Projekty opracował prawdopodobnie Fryderyk Lempe lub Stanisław Wysocki, z technologiczną pomocą Filipa Girarda, oraz z uwzględnieniem najnowszych zdobyczy wiedzy o wielkopiecownictwie na węgiel drzewny. W drugiej połowie XVIII wieku zakłady starachowickie chyliły się ku upadkowi, a w 1870 roku, po uprzednim wydzieleniu, zostały sprzedane baronowi Antoniemu Fraenklowi, który w ramach powołanej Spółki Akcyjnej pod nazwą Towarzystwo Górnicze Zakładów Starachowickich rozpoczął modernizację zakładu. Do końca XIX wieku wprowadzono turbiny w miejsce kół wodnych, nowe nagrzewnice i dmuchawy, maszyny parowe oraz zmodernizowano wielki piec. Zasadnicza zmiana zaszła na przełomie wieków - w 1899 roku wybudowano nowoczesny wielki piec na paliwo koksowe, a obok nową walcownię i stalownię. Pomimo tego wyposażenia do I wojny światowej zakłady przechodziły poważny kryzys, a w okresie wojny ich działalność została zatrzymana. W 1920 roku pracowały już na potrzeby Ministerstwa Spraw Wojskowych, produkując m.in. amunicję. W tym czasie rząd przejął większość udziałów w spółce. W latach 1926-1931 przebudowano całkowicie wielki piec i nagrzewnice oraz wprowadzono napęd elektryczny urządzeń pomocniczych i nowe odpylacze. W 1936 roku wybudowano nową estakadę rozładunkową. Po II wojnie światowej, w 1952 roku zakład wszedł w skład (jako Wydział Hutniczy) Fabryki Samochodów Ciężarowych. W 1954 roku dokonano modernizacji wielkiego pieca i kotłowni. Produkcja prowadzona była do 1968 roku, kiedy zakład metalurgiczny zamknięto i objęto ochroną prawną na podstawie wpisu do rejestru zabytków z 1966 roku. W jednym z budynków pomocniczych od 1927 roku do 1973 roku działała cegielnia. W latach 70-tych i 80-tych prowadzone były tu jedynie drobne prace remontowe i zabezpieczające. Na początku lat 90-tych pojawiła się trójstronna inicjatywa powołania muzeum, wtedy m.in. przekazano nieruchomość miastu. Pomysł ten udało się zrealizować dopiero po przejęciu przez powiat starachowicki. W 2001 roku,  decyzją Rady Powiatu Starachowickiego, powołano tu placówkę muzealną, która po przeprowadzeniu w latach 2008-2010 gruntownych remontów większości obiektów i uporządkowaniu otoczenia (rewitalizacji zespołu w ramach projektu Regio Ferrea), funkcjonuje obecnie jako Muzeum Przyrody i Techniki „Ekomuzeum” im. Jana Pazdura.

Opis

Zakład wielkopiecowy położony jest w południowej części miasta w pobliżu linii kolejowej i równolegle płynącej rzeki Kamiennej. Poprzedza go zbiornik wodny na rzece Kamiennej ze współczesną drogą na starej grobli. Dalej w kierunku wschodnim, za kawałkiem przypadkowo zagospodarowanego terenu, zaczyna się zabytkowy zespół przemysłowy. Obejmuje on teren o kształcie zbliżonym do prostokąta i powierzchni blisko 8 hektarów, na którym znajdują się obiekty wchodzące w skład dwóch kolejnych, następujących po sobie chronologicznie etapów funkcjonowania zakładu wielkopiecowego - z połowy XIX wieku i z przełomu XIX i XX wieku. Zakład rozplanowano w latach 30-tych XIX wieku na południowym zboczu dawnej kopalni; wycięto tu trzy tarasy wzmocnione kamiennymi murami oporowymi, na których znajdowały się: magazyny rudy, piece do prażenia i na najniższym - maszynownia, trzy wielkie piece i hala lejnicza oraz zamykający od południa całe założenie plac fabryczny. Do dziś zachował się tarasowy układ zespołu, podziemny kanał roboczy, budynek maszynowni oraz budynek dawnej hali lejniczej. Pod koniec XIX wieku przeprowadzono gruntowną modernizację zakładu, budując w części południowej terenu nowe obiekty fabryczne. Rozlokowano tu ciąg produkcyjny - budynek turbodmuchawy, wielki piec i jego technologiczne otoczenie, nowa halę lejniczą, wagę i składy. W kierunku południowym ciąg budynków pomocniczych - kotłownię, dmuchawę parową, wieżę ciśnień, a w części zachodniej i wschodniej budynki administracyjne oraz inne obiekty technologiczne i uzupełniające. Zagospodarowanie terenu zakładu uzupełniają utwardzone ciągi komunikacyjne i place, bocznice z torami (w tym estakada) oraz pozostałości układu wodnego (kanał kryty i terenowy). Budowle z tego założenia zachowały się do dzisiaj, w kształcie niewiele zmienionym postępującą modernizacją technologiczną. Większość budynków XIX-wiecznych wykonano z kamienia ze znacznymi wątkami ceglanymi ceramicznymi, są to przeważnie budynki o prostokątnym planie z dwuspadowym dachem, z komponowanymi elewacjami, częściowo tynkowanymi - o architekturze klasycystycznej, charakterystycznej dla budownictwa 1. połowy XIX wieku. Budynki XX-wieczne wykonane w konstrukcji ryglowej z więźbą i ramami metalowymi, z wypełnieniem ceglanym. Wewnątrz kryją stare i nowsze maszyny oraz urządzenia w tym m. in.: dmuchawę parowo-tłokową z kołem zamachowym i kotły komorowe z początku XX wieku, odpylacze, wagi i dmuchawę elektryczną z okresu międzywojennego. Elementy posadzek i małej architektury wykonane są z cegły żużlowo-cementowej miejscowego wyrobu. Główny obiekt - wielki piec wraz z wieżą wyciągową, obudowane urządzeniami i instalacjami wspomagającymi - dominuje nad całością założenia, flankowany ceglanymi kominami obiektów pomocniczych.  Jest on piecem szybowym, w kształcie dwóch złączonych stożków. Wykonany z cegieł szamotowych i częściowo węglowych, spoczywa na trzonie ułożonym na zbrojonym fundamencie betonowym, a z zewnątrz obudowany jest konstrukcją stalowych pomostów eksploatacyjnych i konserwacyjnych. Obecnie teren zakładu jest uporządkowany, większość obiektów zagospodarowano na cele ekspozycyjne i muzealne (atrakcyjnie prezentowane), a zwiedzanie zostało zorganizowane od budynku recepcyjnego przy nowym wejściu, od północy, z parkingu przy ulicy miejskiej.

Zespół jest własnością Muzeum Przyrody i Techniki, dostępny w godzinach pracy placówki.

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, NID OT Kielce, 16.09.2014 r.