Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

urządzenie wodne z tamą i przepustem - Zabytek.pl

urządzenie wodne z tamą i przepustem


architektura przemysłowa 1835 - 1842 Starachowice

Adres
Starachowice, Ostrowiecka 107

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. starachowicki, gm. Starachowice

Realizacja nowego sposobu traktowania inwestycji przemysłowych, ujmujących jednorazowo program technologiczny i architektoniczny w zwartą całość dzieła urbanistycznego

Historia

Zgodnie z planami Stanisława Staszica rozwoju przemysłu metalurgicznego w Zagłębiu Staropolskim, w 1818 roku opracowano zamierzenia zagospodarowania przemysłowego doliny rzeki Kamiennej i okolic Kielc. Przewidywany w Michalowie do przebudowy zakład (istniała tu wcześniej kuźnica i fryszerki, które w 1818 roku przeszły z rąk benedyktynów świętokrzyskich na własność rządową) miał stanowić pośredni element „ciągłego zakładu fabryk żelaznych na rzece Kamiennej” przygotowując półfabrykaty kute i walcowane. Budowę rozpoczęto w 1836 roku; do 1841 roku zrealizowano układ wodny składający się z zapory ziemnej z falochronem (spiętrzającej wody zalewu - największego w ciągu rzeki Kamiennej), jazu ulgowego i wewnętrznego układu energetycznego. W 1842 roku uruchomiono pudlingarnię; wybudowano też kolonię robotniczą (22 domy) - w 1843 roku wytwórnia zatrudniała ponad 60 osób; przy budowie czynny był budowniczy Henryk Rose. Zakład ten posiadał klasyczny, modelowy wręcz układ planu - osiowy układ zespołu fabrycznego wkomponowany w swobodny, asymetryczny układ ujęcia wodny (upust jałowy i wlot roboczy po obu stronach grobli, inaczej ukształtowane). Zabudowania zlokalizowano na osi wyznaczonej przez kanał roboczy i odpływowy, włączając w to układ drogowy. W 1870 roku, zostały zakupione  wraz z całym węzłem starachowickim przez dom bankowy A. Fraenkla, który powołał spółkę do eksploatacji zakładów. Od około 1876 roku zakład modernizowano, instalując tu m.in. dwie maszyny parowe, a później i turbinę w miejsce koła wodnego. Na przełomie XIX i XX wieku, w latach kryzysu, produkcję wygaszano w związku z nowymi planami urządzenia przemysłu metalurgicznego. Wielka powódź w 1903 roku przyspieszyła proces likwidacji fabryki; zniszczyła upust i częściowo zaporę; część wyposażenia przeniesiono do Nietuliska. Nieczynny zakład i pozostawione budowle popadały w ruinę i podlegały dzikim rozbiórkom. Na archiwalnym zdjęciu z 1903 roku widoczne są jeszcze znaczne pozostałości upustu (fundowanego na palach), równie monumentalnego jak w sąsiednich Brodach; ciekawe też było zastosowanie tu stalowej konstrukcji sekcji przelewowej (widocznej jeszcze w latach 50-tych XX wieku). Z władania Towarzystwa Górniczych Zakładów Starachowickich S.A. założenie przeszło w 1948 roku na rzecz Skarbu Państwa. W 1964 roku przy budowie nowego mostu na byłym upuście zniknęły ślady lewego przyczółka a prawy uległ znacznemu zniszczeniu, teren dawnego zalewu pozbawiony jest obecnie wody, porasta go nieuporządkowana roślinność. Znikają również i ulegają przebudowie domki robotnicze; z  zabudowań fabrycznych tez niewiele pozostało - oprócz południowego budynku przekształconego na mieszkalny. Teren pofabryczny jest obecnie własnością gminy (komunalizacja nastąpiła w 1990 roku), natomiast obszar urządzeń wodnych (rzeka i dawny staw) pozostaje w gestii Skarbu Państwa.

Opis

Teren byłego zakładu przemysłowego zlokalizowany jest w dzielnicy Michałów - obecnie w południowo-wschodniej części Starachowic, dawniej odrębna miejscowość.  Obszar zabudowań pofabrycznych poprzedza od północy niecka  dawnego zbiornika wodnego, oddzielona drogą na grobli, wzmocnionej od strony stawu podniszczonym kamiennym murem falochronu  Wzdłuż tej drogi występują stare nasadzenia w formie alei - kasztanowce, akacje i okazały dąb - pomnik przyrody. Dawnym upustem, teraz obramionym nową, betonową konstrukcją mostu, płynie rzeka Kamienna; pozostałości zabudowań fabrycznych i osiedla znajdują się w południowo-wschodniej części założenia - za groblą a domki za główną drogą do Ostrowca. Pierwotnie występował tu kompletny wewnętrzny układ energetyczny z siłownią jednokanałową - wlot jednoprzęsłowy, kanał roboczy (koryto kamienne) wprowadzający wodę do klatki koła wodnego (turbiny), kanał odprowadzający najpierw podziemny, potem otwarty ziemny. Budynków fabrycznych było kilka - główny budynek siłowni dostawiony był bokiem do siłowni wodnej, a dwa budynki produkcyjne pomocnicze ograniczały po bokach plac, stojąc równolegle do układu. Na zamknięciu osi placu znajdowała się brama wjazdowa flankowana budynkami wagi i portierni. Całość wykonana z kamienia łamanego licowanego płytami i blokami z piaskowca. Aktualnie, budynki te w zasadzie nie istnieją - pozostały relikty murów i zarys fundamentów. Znajdujący się dalej w kierunku wschodnim parterowy budynek pomocniczy funkcjonuje teraz jako mieszkalny dla pięciu rodzin. Ogólnie mówiąc, malowniczość lokalizacji kryje mało czytelne już resztki dawnego, typowego dla okresu uprzemysłowienia Królestwa Kongresowego, założenia przemysłowego.

Teren zespołu jest ogólnodostępny dla zwiedzających, dom mieszkalny w użytkowaniu prywatnym.

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, NID OT Kielce, 17.11.2014 r.

Bibliografia

  • Karty ewidencyjne. Układ hydroenergetyczny i Zakład metalurgiczny - zespół, oprac. G. Balińska i J.A. Baliński, Kielce 1995 [Archiwum Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
  • Dumała K., Przemiany przestrzenne miast i rozwój osiedli przemysłowych w Królestwie Polskim w latach 1831-1869, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1974.
  • Koźminski K., Zagłębie Staropolskie w Kieleckiem, Warszawa 1955.
  • Krygier E., Katalog Zabytków Budownictwa Przemysłowego w Polsce, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961, t.2, z.3, powiat Iłża, miasto Skarżysko-Kamienna, miasto Starachowice.
  • Radwan M., Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce, Warszawa 1963.
  • Rey A., Zagadnienia energetyki wodnej w budownictwie przemysłowym Zagłębia Staropolskiego w I połowie XIX w., Kwartalnik Urbanistyki i Architektury 1957, t.II. z.3-4.
  • Rey A., Geneza i rozwój układów przestrzennych zakładów hutniczych w Zagłębiu Staropolskim., Kwartalnik Urbanistyki i Architektury 1966, t.XI. z.2.
  • Suliga J., Studium historyczne przyrodniczo-kulturowe doliny rzeki Kamiennej, KRAJOBRAZY 8 (20), Warszawa 1995.
  • Suliga. I., Rozwój technologii hutniczych na przestrzeni wieków w Staropolskim Zagłębiu Przemysłowym - referat na Sesji Naukowej - 200 lat Huty w Ostrowcu Świętokrzyskim - 17.05.2013 [www.200lathutywostrowcu.pl].
  • Szczepański J., Modernizacja Górnictwa i Hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIXw. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich, Kielce 1997.
  • Wojewódzki R., Najcenniejsze zabytki techniki - Michałów; w miesięczniku IKAR, nr 11 (27) z 1995r.
  • Zieliński J., Staropolskie Zagłębie Przemysłowe, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.

Rodzaj: architektura przemysłowa

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  kamienne

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_BL.20852, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_BL.1873