Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

szpital Świętego Ducha - Zabytek.pl

szpital Świętego Ducha


budynek użyteczności publicznej 1859 - 1861 Warszawa

Adres
Warszawa, Elektoralna 12

Lokalizacja
woj. mazowieckie, pow. Warszawa, gm. Warszawa

Obiekt jest pamiątką po zespole szpitala Św. Ducha, najnowocześniejszego w XIX-wiecznej Warszawie.

Stanowi przykład bardzo późnego zastosowania w architekturze polskiej popularnego w dobie Oświecenia założenia typu palladiańskiego, w którym budynek główny z oficynami bocznymi łączą ćwierćkoliste galerie. Należy do grupy historycznych gmachów Warszawy odbudowanych ze zniszczeń II wojny światowej z zachowaniem pierwotnej formy zewnętrznej i przeznaczonych na nowe cele użyteczności publicznej.

Usytuowanie i opis

Budynek jest murowany, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z antresolą na parterze i z użytkowym poddaszem przykryty czterospadowym dachem z oknami połaciowymi i krytym blachą. Założony został na rzucie prostokąta z dodanymi na osi dłuższych boków ryzalitami: od frontu prostokątnym, poprzedzonym portykiem, a z tyłu półokrągłym, jednokondygnacyjnym, niepodpiwniczonym, do którego przylega prostokątny, podpiwniczony łącznik sąsiadujący ze skrzydłem zajmowanym przez szkołę. Krótsze boki budynku ujmują założone na planie ćwierćkolistym dwie trójfilarowe galerie z żelaznym ogrodzeniem. Łączą się one z parterowymi prostokątnymi w rzucie, niepodpiwniczonymi, przyulicznymi pawilonami bramnymi. Budynek frontowy nieco cofnięty od linii ulicy ma trzynastoosiową fasadę z trójosiowym ryzalitem środkowym poprzedzonym schodami i portykiem przykrytym tarasem pierwszego piętra, wspartym na dwóch kolumnach toskańskich i boniowanych narożnych filarach. Pierwotnie do podcienia z boków prowadziły łukowato wygięte rampy podjazdowe, które zlikwidowano podczas odbudowy. Obecnie od zachodu znajduje się podjazd dla wózków. Tralkowa balustrada tarasu nad portykiem powstała po powojennej odbudowie. Piętro ryzalitu artykułują toskańskie pilastry, a wieńczy go trójkątny fronton o ściętych krawędziach bocznych zakończonych cokołami z akroterionami. Pole tympanonu zdobi ornament roślinny. Pierwotnie wypełniony był plecionką i dwujęzycznym napisem (po polsku i rosyjsku) „Szpital Ś-go Ducha”. Od 1996 r. fronton wieńczy posąg kobiety – muzy, w miejsce zniszczonej w czasie wojny rzeźbiarskiej grupy „Anioł Miłosierdzia”. Boniowane elewacje parteru mają wysoki cokół i profilowany gzyms kordonowy (od frontu z fryzem zdobionym guzami). Te poziome podziały kontynuowane są w filarowych galeriach i elewacjach pawilonów bocznych. Wysokie prostokątne okna parteru są ośmiodzielne dekorowane uszakowatymi obramieniami i naczółkami odcinkowymi z pasami ornamentu roślinnego. Okna piętra są sześciodzielne w analogicznych obramieniach jak na parterze zwieńczone prostymi odcinkami gzymsów. Elewacje gmachu głównego wieńczy belkowanie z gzymsem ząbkowym. Detal w pozostałych elewacjach jest skromniejszy. W elewacji północnej mniejsze okna parteru mają układ dwukondygnacyjny, a ścianę półokrągłego ryzalitu z ośmioma dużymi oknami rozczłonkowują pilastry toskańskie, podobnie jak gładkie ściany sąsiadującego z nim łącznika. Boniowane elewacje pawilonów bocznych wieńczy nad belkowaniem pełna attyka. Dłuższe boki są trójosiowe z umieszczonymi na osi przejazdami bramnymi, które od frontu ujmują pilastry toskańskie, a nadłucza zdobi pas ornamentu roślinnego. Ściany pawilonów nad oknami elewacji frontowych i prostokątnymi wnękami umieszczonymi w bocznych elewacjach dekorowane są okrągłymi niszami z rzeźbionymi głowami lwów. Układ wnętrz głównego budynku jest trójtraktowy. Na parterze w dwukondygnacyjnym holu mieszczą się z szatnie i reprezentacyjna dwubiegowa klatka schodowa. Tylny trakt parteru ma obniżony strop wsparty na filarach, nad którym znajduje się kondygnacja antresoli. W półokrągłym ryzalicie w pierwotnym miejscu kaplicy mieści się półkolista sala widowiskowa. Na piętrze znajduje się m in. obszerny hol wsparty na filarach i sala baletowa. Na uwagę zwraca wystrój wnętrz z socrealistycznymi malarskimi cyklami naściennymi. Na parterze w holu umieszczono typowe dla epoki przedstawienia pracujących przedstawicieli różnych zawodów, w tzw. Sali Elektorskiej sceny obrazujące formy wypoczynku i rozrywki (sygnowane F. Kmita), a na ścianie biblioteki o oryginalnym wyposażeniu portrety trojga pisarzy. Zachowana jest też metaloplastyka jak kraty osłaniające grzejniki i otwory wentylacyjne, balustrady schodów i żyrandole. 

Historia

Szpital Św. Ducha od czasu założenia przez ks. Annę Holszańską ok. 1441 r. kilkakrotnie zmieniał lokalizację. Przeznaczony dla niego zespół nowych gmachów powstał w l. 1859-1862 zgodnie z pozwoleniem uzyskanym przez Radę Główną Opiekuńczą na obszernej parceli po północnej stronie ul. Elektoralnej. Było to miejsce po XVIII-wiecznej manufakturze Dangla, jednej z największych w Europie wytwarzającej powozy i karety, a po 1808 r. zajętej przez instytucje rządowe. Autorem projektu szpitala był Józef Orłowski, budowniczy miasta Warszawy, którego wysłano w podróż dla zapoznania się z europejskim budownictwem szpitalnym. Założenie wybudowano w nowatorskim układzie pawilonów połączonych galeriami. Zespół składał się z budynku frontowego poprzedzonego portykiem z bocznymi podjazdami, połączonego ćwierćkolistymi galeriami z pawilonami mieszczącymi stróżówki i bramy wjazdowe prowadzące na dwa oddzielne podwórza. W gmachu głównym znajdował się obszerny westybul o 4 żeliwnych kolumnach, izba przyjęć, kancelaria, mieszkania kapelana, naczelnego lekarza i felczera, pokoje dla opłacających kurację mężczyzn oraz półokrągła kaplica w stylu romańskim umieszczona w tylnym ryzalicie. Okalający ją korytarz połączony był z prostopadłym skrzydłem mieszczącym kuchnię, aptekę, skład bielizny, mieszkania sióstr miłosierdzia, a na piętrze pokoje dla kobiet opłacających pobyt. Do niego przylegało równoległe do głównego skrzydło parterowej galerii komunikującej pięć prostopadłych skrzydeł znajdujących się po jego południowej i północnej stronie. Przy zachodnim podwórku ze studniami leżał pawilon mieszczący na parterze stajnie, wozownie i zaplecze gospodarcze, a na piętrze suszarnię, magiel, mieszkania nadzorcy i ubogich sierot, nad którymi szpital jako instytucja dobroczynna sprawował opiekę. W parterowym skrzydle wschodnim, leżącym przy zielonym skwerze, umieszczono kaplicę przedpogrzebową, sale sekcyjną i operacyjną. Położone od północy trzy piętrowe równoległe pawilony tworzyły z galerią układ grzebieniowy. Każdy mieścił po dwie sale chorych na ok. 30 osób, łazienkę, kuchenkę i izolatki. W północno wschodnim rogu działki stał odrębny pawilon dla chorych zakaźnie. Budynkom nadano wystrój neorenesansowy z rzeźbiarską dekoracją autorstwa Józefa Jana Mantzla, której głównym akcentem była grupa figur przedstawiająca Anioła Miłosierdzia stojącego nad siedzącymi postaciami kobiety i mężczyzny, zamontowana w czerwcu 1860 r. na szczycie frontonu głównego gmachu. W nowych obiektach Szpital Św. Ducha zaczął funkcjonować 15 października 1861 r. pod kierownictwem lekarza naczelnego i dyrektora Franciszka Groëra. W l. 60-tych XIX w. założono w obiektach sieć wodociągową i gazową, kanalizację, ogrzewanie kaloryferami i sztuczną wentylację napędzaną lokomobilą. W 1863 r. przy szpitalu utworzono dwuletnią szkołę felczerów. Od 1864 r. począwszy od umieszczenia w nim kliniki okulistycznej kierowanej przez Wiktora Szokalskiego był siedzibą klinik Wydziału Lekarskiego Szkoły Głównej, a od 1869 r. Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Zespół mieścił wówczas ok. 200 łózek, a pracowali w nim dwaj lekarze zatrudnieni na etat oraz lekarze kliniczni i wolontariusze. W 1896 r. Mikołaj Brunner jako pierwszy w warszawie założył w szpitalu pracownię rentgenowską. W 1907 r. szpital znalazł się pod zarządem miasta. Ok 1908 r. nadbudowano IV pawilon zyskując miejsce na 24 łóżka. W latach międzywojennych szpital obsługujący dzielnicę Śródmieście miał ok. 380 łóżek i mieścił kliniki Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, oddziały miejskie i przychodnię przyszpitalną. Dla kliniki chorób wewnętrznych nadbudowano piętro nad pawilonem środkowym przylegającym do gmachu głównego, dla pomieszczenia m. in. amfiteatralnej sali wykładowej. Wg proj. Władysława Borawskiego wybudowano w miejscu parterowego skrzydła piętrową oficynę mieszczącą aptekę, szwalnię i magazyny odzieży i pościeli. W 1929 r. przeniesiono do zespołu oddział gruźliczy ze szpitala Dzieciątka Jezus urządzając w nim 73 łóżka, a w 1931 r. w miejsce przeniesionej kliniki ocznej utworzono oddział wewnętrzny na 50 łóżek. W szpitalu tym pracowali wybitni lekarze. Ordynatorami byli np. Józef Pawiński autorytet w dziedzinie patologii krążenia, Alfred Sokołowski założyciel Polskiego Towarzystwa Przeciwgruźliczego, Ludwik Adolf Neugebauer twórca nowoczesnej ginekologii i położnictwa. 25 września w 1939 r. w wyniku całodziennego niemieckiego bombardowania gmachy szpitala uległy wypaleniu i częściowemu zburzeniu. Zginęło w nim ok. 200 osób. Ruiny szpitala znalazły się w granicach getta. Urządzono w nich skład apteczny i fermę drobiu, a jego ogrody stanowiły wyjątkową oazę zieleni wykorzystywaną do spacerów w gęsto zabudowanym zamkniętym obszarze. Szpital św. Ducha po opuszczeniu budynków przy Elektoralnej był wielokrotnie przenoszony. W 1946 r. został ulokowany w budynkach Szpitala Starozakonnych i dziś funkcjonuje pod nr 1 jako tzw. Wolski. Podczas powojennej budowy osiedla Mirów zdecydowano się na częściową odbudowę obiektów poszpitalnych przy ul Elektoralnej, z których w większości pozostały mury. W l. 1948-53 wg proj. arch. Tadeusza Kossaka w odwołaniu do historycznych form odbudowano gmach główny, z którego pozostała elewacja frontowa i fundamenty, z pawilonami bramnymi oraz część skrzydła wschodniego w pierwszym dziedzińcu. Cztery skrzydła południowe wzniesiono na pozostałych fundamentach w formie nawiązującej do pierwowzoru i ulokowano w nich szkoły. Północne pawilony nie zostały zrekonstruowane, na ich miejscu założono szkolne boisko. Zgodnie z obowiązującą doktryną frontowy budynek otrzymał formę pałacu dla robotników z reprezentacyjnymi wnętrzami w wystroju nawiązującym do klasycyzmu i z malarską dekoracją socrealistyczną na potrzeby ulokowanego w nim Centralnego Domu Kultury Warszawskiej Rady Związków Zawodowych. W 1957 r. otrzymał nazwę i statut Stołecznego Domu Kultury, a w 1975 r. po połączeniu z Wojewódzkim Ośrodkiem Kultury został przemianowany na Warszawski Ośrodek Kultury, który od 2000 r. po scaleniu z Krajowym Biurem Koncertowym oraz Stołecznym Biurem Wystaw Artystycznych utworzył Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, a od 2014 r. Mazowiecki Instytut Kultury. W budynku od lat 50–tych XX w. funkcjonowało kino Anatol obecnie Elektor. Obiekt wielokrotnie remontowano. W 2018 r. przywrócono pierwotną wysokość dachu budynku przy przebudowie kondygnacji poddasza, do którego przeniesiono zaplecze biurowe instytucji.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 11-07-2019 r.

Rodzaj: budynek użyteczności publicznej

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_14_BK.180947, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_14_BK.39056