Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

obudowa źródła - Zabytek.pl

obudowa źródła


mała architektura 1771 r. Warszawa

Adres
Warszawa

Lokalizacja
woj. mazowieckie, pow. Warszawa, gm. Warszawa

Zdrój położony przy szlaku na Zakroczym był uznawany za najobfitszy wśród źródeł wypływających w wielu miejscach wzdłuż zbocza skarpy warszawskiej.

Jego woda słynąca z dobrej jakości i smaku dostarczana była m in. na stół królewski. Architektoniczna obudowa zdroju zawdzięcza swoją formę wielu przebudowom przy udziale wybitnych architektów.

Usytuowanie i opis

Budynek zdroju położony jest u podnóża skarpy wiślanej na terenie parku im. Romualda Traugutta po zachodniej stronie ul. Zakroczymskiej w pobliżu wylotu ul. Wenedów. Obiekt usytuowany jest w centrum prostokątnego placyku wyłożonym betonowymi płytami leżącego na dnie czteropoziomowego wgłębnika od wschodu ograniczonego murem, a z pozostałych stron skarpami ziemnymi    zadrzewionymi i obsianymi trawą, z symetrycznym układem schodów. Neogotycki budynek umieszczony nad źródłem ma formę murowanej jednokondygnacyjnej altany na planie kwadratu. Płaski dach ukryty za krenelażową attyką wieńczy metalowa sterczyna. Elewacje są dwuosiowe z ostrołukowymi otworami wejściowymi od północy i południa, a od wschodu i zachodu z takimi oknami na wspólnym niskim parapecie. Ściany są licowane cegłą z tynkowanym detalem architektonicznym jak: boniowane pasowo narożne pilastry o ściętych narożach, profilowanie otworów, arkadkowy gzyms koronujący i attyka. Na osi w górnej części elewacji południowej znajduje się kopia kamiennej tablicy informująca w języku łacińskim o restauracji obudowy źródła w 1771 r. na polecenie Stanisława Augusta. Oryginalna wykonana przez Michaela Dollingera została umieszczona we wnętrzu budynku po wschodniej stronie ściany działowej. Metalowe kraty o ostro zakończonych prętach zamykają wszystkie otwory. Wnętrze podzielono na dwa pomieszczenia ścianą z zakratowanym prześwitem o łuku odcinkowym nad przepływem wody. Z zachodniego zbiornika woda przepływa do niżej położonego, wschodniego przez kamienną misę przelewową. Od wejść nad lustro wody prowadzą schodki. Zachodnie pomieszczenie ma sklepienia żaglaste przedzielone gurtem, a wschodnie krzyżowe. 

Historia

Źródło znajduje się na terenie nazywanym dawniej „Na zdrojach” i leży w łożysku  obecnie całkowicie skanalizowanej rzeki Bełczącej (Nalewki) mającej swój początek w okolicach ulic Bagno i Zielnej. Być może wody zdroju wiążą się z aluwiami tej rzeki lub tylko ją zasilały. W I poł. XVIII w. została wykonana nad źródłem drewniana obudowa konstrukcji zrębowej nakryta barokowym cebulastym hełmem pokrytym miedzianą blachą. W l. 1770-72 z fundacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego powstał budynek murowany wg proj. jego nadwornego architekta Jakuba Fontany. Był on późnobarokowy, założony na planie kwadratu, na trzystopniowym cokole, podzielony wewnątrz na dwa pomieszczenia, nakryty kopulastym czterospadowym dachem z lukarnami w połaciach, zwieńczony belwederkiem w centrum, a na narożach kamiennymi wazonami z imitacją tryskających fontann wykonanych z cienkich pasków blachy. Elewacje zdobiło pasowe boniowanie, a od frontu znajdowały się dwa otwory wejściowe zamknięte u góry spłaszczonym łukiem. Budynek był wówczas największym obiektem tego rodzaju w mieście. Zabezpieczał źródło i osłaniał ludzi czerpiących wodę. W 1792 r. budynek był opisywany jako bardzo zniszczony. Na początku  XIX w.  zdrój znajdował się na osi ul. Spadek będącej na tym odcinku przedłużeniem ul. Zakroczymskiej. W 1832 r. w czasie budowy Cytadeli okoliczna zabudowa została rozebrana, a źródło zasypano. Wkrótce  jednak zostało odkopane i w l. 1834-36 wykonano przy nim  prace inżynieryjno-hydrologiczne wg proj. inżyniera miasta Warszawy Edwarda Klopmana pod kierunkiem Teodora Urbańskiego. Pawilon zdroju przebudowano w stylu neogotyckim zapewne wg proj. arch. Henryka Marconiego i być może przy udziale Klopmana. Ściany budynku oblicowano cegłą, a naroża zaakcentowano lizenami, otworom nadano ostrołukowy wykrój, gzyms koronujący ozdobiono arkadowym fryzem. Budynek przykryto namiotowym dachem zwieńczonym szyszką, a w narożach ozdobnymi wazami. Pawilon był odnawiany w l. 1851 i 1860. Stał na oczyszczonym z wcześniejszej zabudowy terenie przedpola Cytadeli, a ok. poł. XIX w. w jego sąsiedztwie powstały forty Aleksieja (ob. Traugutta) i Władimira (ob. Legionów). Od ok. 1876 r. na północ od wodozbioru poprowadzono tory obwodowej linii kolejowej będącej odnogą Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej. Budynek znajdował się wówczas w prostokątnym obwałowanym wykopie ze schodami od południa, po zachodniej stronie ul. Zakroczymskiej prowadzącej pod wiaduktem kolejowym do Wrót Aleksandrowskich Cytadeli. W l. 1925-29 na terenach tych założono park im. Romualda Traugutta wg proj. Leona Danielewicza, Stanisława Zadory-Życieńskiego i Edmunda Strausa. Budynek zdroju o zamurowanych otworach bocznych był wówczas w złym stanie. W l. 1933-34 został odrestaurowany wg proj. arch. Stanisława Płoskiego i Andrzeja Węgrzeckiego z funduszy Przemysłowców Budowlanych z inicjatywy gen. Felicjana Sławoj-Składkowskiego pełniącego wówczas funkcję drugiego wiceministra spraw wojskowych i szefa Administracji Armii. Źródło nazywano wówczas imieniem ks. Józefa Poniatowskiego. W miejsce namiotowego dachu zastosowano zasłonięty attyką krenelażową niski ośmiospadowy kryty blachą miedzianą i zwieńczony metalową sterczyną z kulą. Na narożach dodano boniowanie, a wewnątrz ścianę dzielącą basen. Zagospodarowano również teren otaczający zdrój pod kier mjr. inż. M. Bernackiego. Prostokątny wgłębnik, w którym stał budynek okolony skarpami z parami schodów od północy i południa otoczono terenem zielonym w kształcie pięcioboku, o geometrycznym układzie alejek obsadzonych szpalerami drzew. Od wschodu wykonano ścianę oporową. Granit na stopnie schodów pochodził z rozbieranej cerkwi w Cytadeli. Podczas II wojny światowej teren otaczający zdrój był bardzo zniszczony. Budynek zapewne wkrótce po wojnie do 1948 r. został odrestaurowany. Zdrój był również odnowiony podczas budowy Trasy Mostowej im. Stefana Starzyńskiego oddanej do użytku w 1959 r. i znalazł się wówczas na niewielkim terenie zielonym wydzielonym pętlą dróg. Budynek obecnie jest w dobrym stanie, ale wejście do niego zamknięto ze względu na zanieczyszczenie wody.  

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 08-04-2019 r.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Jarosław Bochyński (JB).

Rodzaj: mała architektura

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_14_BL.101616