cerkiew unicka bazylianów, ob. kościół cmentarny rzymskokatolicki pw. Świętego Krzyża - Zabytek.pl
cerkiew unicka bazylianów, ob. kościół cmentarny rzymskokatolicki pw. Świętego Krzyża
Adres
Sokoły
Lokalizacja
woj. podlaskie, pow. wysokomazowiecki, gm. Sokoły
na pograniczu mazowiecko-podlaskim, wzdłuż dolnego biegu Narwi. Świątynie te, będące zapewne dziełami jednego warsztatu ciesielskiego, charakteryzują się prostopadłościennym korpusem nawowym połączonym z ryzalitem frontowym oraz wysuniętym prezbiterium nakrytymi wspólnym dachem zwieńczonym sygnaturką. Ich elewacje obiegają szerokie, drobno profilowane gzymsy, otwory okienne mają dekoracyjne kształty. Wśród świątyń tego typu cerkiew w Sokołach jest jedyną cerkwią.
Historia
Obiekt zbudowany w 1778 r. w Tykocinie jako cerkiew unicka pw. św. Mikołaja, należąca do bazylianów supraskich. W 1805 r. bazylianie utracili swoje dobra w Tykocinie wraz z cerkwią, którą w latach 20. XIX w. z powodu braku parafian wyznania greckokatolickiego przyłączono do parafii rzymskokatolickiej w Tykocinie. W 1833 r. sprzedano ją parafii Wniebowzięcia NMP w Sokołach i przeniesiono na tamtejszy cmentarz grzebalny. Poprzednia kaplica cmentarna w Sokołach, wzniesiona w 1818 r., spłonęła w 1829 roku. W 1833 r. ustawiono w translokowanej kaplicy trzy nowe ołtarze, a w 1838 r. przy wejściu na cmentarz zbudowano drewnianą dzwonnicę. Kaplica była wielokrotnie remontowana w XIX i XX w., ale zakres tych remontów nie jest znany - prawdopodobnie były to drobne naprawy oraz wymiana pokrycia dachowego z ceramicznego na gontowe (pocz. XX w.). Kapitalny remont miał miejsce w latach 1984-1986; polegał na naprawie fundamentów, wymianie szalunku i przekryciu dachu blachą. Ostatni remont - w latach 2010-2011 (wymiana stolarki okiennej oraz pokrycia dachowego z blachy ocynkowanej na miedzianą, połączonego z obiciem blachą sygnaturki i wykonaniu opierzenia).
Opis
Zabytek jest usytuowany w centrum cmentarza grzebalnego parafii Wniebowzięcia NMP w Sokołach, skierowany prezbiterium na północ.
Wzniesiony na rzucie prostokąta z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Od frontu ma trójkondygnacyjny ryzalit, od wsch. prostokątną w planie zakrystię. Korpus główny i ryzalit są przekryte wspólnym dachem dwuspadowym, prezbiterium trójspadowym i zakrystia trójspadowymi. Na środku kalenicy znajduje się okazała, bardzo ozdobna sygnaturka otoczona spływami wolutowymi z wazami, nakryta niewielką kopułką i zwieńczona krzyżem. Elewacje podzielone są dwoma gzymsami: wąskim podokiennym i szerokim, profilowanym podokapowym, w partii ryzalitu i fasady osłoniętym daszkiem okapowym. Wnętrze cerkwi jednonawowe. Z prezbiterium wydzielone zostały dwie trapezoidalne zakrystie, mieszczące na piętrze loże kolatorskie. Prostokątne otwory lóż zamknięte są łukami odcinkowymi i osłonięte tralkowymi balustradami. Wschodnia zakrystia jest skomunikowana z zewnętrzną zakrystią. Chór muzyczny, usytuowany w drugiej kondygnacji ryzalitu, jest powiększony o balkon z wysuniętą częścią środkową wspartą na dwóch kolumnach.
Obiekt drewniany, w konstrukcji zrębowej, na kamiennej podmurówce, dachy i sygnaturka są pokryte blachą miedzianą. Elewacje szalowane pionowo. Najwyższa, trzecia kondygnacja ryzalitu zwieńczona jest trójkątnym szczytem wypełnionym szalunkiem ułożonym w romby i połączonym z motywem Oka Opatrzności wśród promieni. Okna nawy są prostokątne, podzielone na drobne kwatery, nieco mniejsze otwory tego kształtu znajdują się w ścianach zakrystii. W najwyższej kondygnacji ryzalitu półokrągłe okienko, w tylną ścianę prezbiterium occulus. Otwory drzwiowe prostokątne bądź zamknięte łukami dwuspadowymi (drzwi wejściowe), ozdobione nadświetlem, skrzydła nabijane deszczułkami we wzory z rombów. We wnętrzu nagi strop belkowy, podłoga z ceramicznych płytek, ściany nieoszalowane.
Wyposażenie z lat 30. XIX w.: trzy ołtarze w stylu późnego, ludowego baroku; ołtarz główny z bocznymi drzwiczkami. Ambona koszowa, dostępna ze wsch. loży kolatorskiej. Styl: barokowy.
Obiekt dostępny z zewnątrz. Owierany okazjonalnie, m.in. w czasie nabożeństwa 1 listopada.
oprac. Aneta Kułak, OT NID w Białymstoku, 04.09.2014 r.
Rodzaj: cerkiew
Styl architektoniczny: nieznana
Materiał budowy:
drewniane
Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_20_BK.57111, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_20_BK.160492