Obecnie zachowany zespół rezydencjonalny ukształtowany został na przełomie XVIII i XIX wieku. Zbudowany w stylu klasycystycznym pałac otacza malowniczy krajobrazowy park. Obecnie znajduje się w nim siedziba Oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu - Muzeum im. Adama Mickiewicza. Rezydencja w Śmiełowie tworzy oś widokową z zespołem klasycystycznego kościoła w Brzóstkowie, usytuowanego na stoku wzniesienia zwanego Wałem Żerkowskim. Pałac z galeriami oraz budynki na folwarku są dziełem znanego architekta warszawskiego Stanisława Zawadzkiego.

Historia

Wieś Śmiełów wchodziła przez stulecia w skład dóbr żerkowskich. W XIV wieku była własnością rodu Nałęczów z Ostroroga i Szamotuł. W XVII w. dobra żerkowskie były w posiadaniu rodziny Radomickich. W 1728 r. majętność odziedziczyła po Macieju Radomickim, córka Katarzyna, żona księcia Jerzego Sapiehy. W 1784 roku ich wnuczka Ludwika z Koźmińskich Sokolnicka sprzedała dobra wraz ze Śmiełowem Andrzejowi z Ostroroga Gorzeńskiemu herbu Nałęcz. To dla rodziny Gorzeńskich, w 1797 r. znany architekt warszawski Stanisław Zawadzki wybudował obecny pałac. Do zaangażowania tego architekta doszło dzięki protekcji właściciela Dobrzycy gen. Augustyna Gorzeńskiego. Równolegle z pałacem pobudowano także jednorodne stylowo zabudowania folwarku oraz założono krajobrazowy park. Po 1800 roku pałac ozdobiły dekoracje malarskie Antoniego i Franciszka Smuglewiczów oraz elementy sztukatorskie autorstwa Michała Ceptowskiego. Należy podkreślić znaczenie śmiełowskiego pałacu dla działalności niepodległościowej. Miejscowość położona przy granicy prusko-rosyjskiej była doskonałym punktem przerzutowym dla kurierów. W sierpniu i wrześniu 1831 r. w pałacu, w Śmiełowie przebywał Adam Mickiewicz, który bezskutecznie próbował przedostać się na teren zaboru rosyjskiego ogarniętego powstaniem listopadowym. Część przemyśleń z tego okresu poeta podobno zawarł w "Panu Tadeuszu". Od 1886 roku aż do wybuchu II wojny światowej Śmiełów pozostawał w rękach rodziny Chełkowskich. W 1931 r. właściciele wystawili w parku pomnik Adama Mickiewicza z medalionami wykonanymi przez Władysława Marcinkowskiego. To właśnie, dzięki rodzinie Chełkowskich pałac stał się swoistą świątynią poświęconą Mickiewiczowi. Przez okres zaborów w Śmiełowie, najpierw u Hieronima i Antoniny Gorzeńskich, a następnie Józefa i Marii Chełkowskich gościli znamienici ludzie epoki: oprócz A. Mickiewicza (poeta odwiedził również pobliskie Komorze, Żerków i Brzóstków) w Śmiełowie gościli Henryk Sienkiewicz, Wojciech Kossak, gen. Józef Haller, gen. Stanisław Taczak (pierwszy dowódca Powstania Wielkopolskiego, ur. w Mieszkowie, Gm. Jarocin), Cyryl Ratajski (bardzo zasłużony prezydent Poznania w okresie międzywojennym), Ignacy Jan Paderewski i inni.

Architektura pałacu oraz część jego wnętrz wskazują na związki właściciela z masonerią. Pałac połączony galeriami z oficynami, położony jest w rozległym, pięknie utrzymanym, krajobrazowym parku z XVIII/XIX w. o pow. 14,0 ha. Około 1904 roku pałac został nieznacznie przekształcony. Do głównego korpusu dostawiono dwie parterowe przybudówki, powstał również drugi taras od strony ogrodu. W 1939 roku Chełkowscy musieli opuścić Śmiełów i nigdy do niego nie powrócili. Po zakończeniu II wojny światowej pałac został zdewastowany i pozbawiony wyposażenia. Do 1970 roku znajdowała się w nim szkoła, mieszkania dla nauczycieli oraz dla pracowników Państwowego Gospodarstwa Rolnego, który użytkował zabudowę dawnego folwarku. Od 12 stycznia 1972 roku właścicielem pałacu, oficyn i parku stało się Muzeum Narodowe w Poznaniu. Po kapitalnym remoncie w latach 1972-1975 pałac stał się siedzibą muzeum im. Adama Mickiewicza - Oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu.

Opis

Śmiełów – wieś położona 4 km na pn. od Żerkowa, na lewym brzegu rzeki Lutyni, u podnóża wyniesienia o nazwie Wał Żerkowski. Wokół zespołu teren równinny, o charakterze rolniczym. W ukształtowaniu zespołu w Śmiełowie zarzucona została barokowa oś symetrii względem głównej drogi dojazdowej, która przebiega wzdłuż zachodniej oficyny. Od tej drogi prowadzi wjazd na dziedziniec ujęty zabudową przypałacową oraz murem oporowym. W kierunku południowym otwiera się widok na Wzgórza Żerkowskie z widocznym na nich m. in. zespołem kościoła pw. św. Jana Chrzciciela w Brzóstkowie. Od zachodu i wschodu dziedziniec przed pałacem ogrodzony jest parkanem z metalowych prętów. Od wschodu znajduje się brama parkowa. Środek dziedzińca zajmuje okrągły gazon, na którym w przeszłości rosły strzyżone cisy. Wokół niego biegnie żwirowy podjazd. Na północ i wschód od rezydencji rozciąga się park. Zabudowania gospodarcze zostały znacznie odsunięte od pałacu w kierunku zachodnim i umieszczone po przeciwległej stronie drogi dojazdowej. Między Wzgórzami Żerkowskimi a pałacem rozpościerały się pola uprawne z pasami drzew owocowych. Drogi dojazdowe obsadzone były lipami, akacjami i jesionami. Wśród pól z rozmysłem pozostawiono pojedyncze, stare dęby, świadectwo długowieczności i trwania.

Pałac o bryle piętrowej, na wysokim podpiwniczeniu. Obiekt składa się z korpusu głównego i dwóch bocznych skrzydeł połączonych z nim ćwierćkolistymi tzw. palladiańskimi galeriami. Korpus wzniesiono na rzucie prostokąta z portykiem i dwoma skrajnymi ryzalitami od południa oraz 5-bocznym ryzalitem centralnym od północy. Do elewacji bocznych przylegają przybudówki z pocz. XX wieku. Boczne skrzydła również na rzucie prostokątów. Piętro korpusu nieco niższe niż parter. Pałac zwieńczony wysokim 4-spadowym dachem pokrytym dachówką karpiówką z symetrycznie rozmieszczonymi kominami. Pawilony boczne parterowe, podpiwniczone z użytkowymi poddaszami. Galerie oraz przybudówki parterowe o prawie płaskich dachach ukrytych za ściankami attykowymi. Frontem pałac zwrócony ku południowi. Elewacja frontowa korpusu 9-osiowa z 4-kolumnowym portykiem na osi zwieńczonym belkowaniem oraz trójkątnym gzymsowanym frontonem. W tympanonie ozdobny medalion z literami FCB i kartuszami herbowymi. Portal główny ujęty profilowanym obramieniem, zwieńczony trójkątnym tympanonem, wspartym na akantowych konsolach. Ryzality boczne 1-osiowe, ujęte jońskimi pilastrami, zwieńczone attykami, na których ustawiono panoplia. Kondygnacja podzielona gzymsem podokiennym oraz szerokim fryzem. W zwieńczeniu belkowanie, fryz z ząbkowaniem oraz profilowany gzyms. Okna prostokątne, w partii piętra nieco niższe w obramieniach. Oficyny pałacowe o formie zwartej, dość masywnej. Na ich elewacjach widoczne boniowania i belkowanie oraz portale ujęte w cztery toskańskie półkolumny. Obiekty zwieńczone oryginalnymi, wysokimi łamanymi dachami z okrągłymi oknami strychowymi. Można w nich zobaczyć nawiązanie do tradycji polskich (dachy krakowskie) jak również inspiracje wzorami orientalnymi (dachy pagód). We wnętrzu pałacu zachowała się kasetonowa kopuła westybulu nawiązująca do idei panteonu. Salony błękitny i okrągły na parterze ozdobione zostały pompejańskimi freskami braci Antoniego i Franciszka Smuglewiczów. W salonie błękitnym nawiązują one do idei obfitych plonów i kultu płodności. Treść fresków w salonie okrągłym ze sceną „Pożegnanie Hektora z Andromachą” oraz motywami z Iliady Homera nawiązuje do tragedii Rzeczypospolitej i rozbiorów kraju. Sufit w tym pomieszczeniu tworzy charakterystyczna kompozycja w formie parasola z motywami pnących róż. W innych pomieszczeniach wykonano proste malatury zaznaczające iluzyjne podziały architektoniczne. W wielu miejscach resztki malowideł, amorki nawiązujące do symboliki masońskiej. Zderzeniem strojności z dostojnością jest dodanie do rygorów klasycystycznych, sztukatorskich panopliów. Te rzeźbiarskie dodatki do architektury wykonał Michał Ceptowski (1765-1829). Są to trzy zespoły herbów nad tympanonem portyku oraz dwie grupy militariów na attykach. Obecnie jest tu herb Nałęcz Gorzeńskich a po bokach, w nawiązaniu do Marii z Donimirskich Chełkowskiej i Józefa Chełkowskiego są odpowiednio Brochwicz (jeleń) i Wczele (szachownica). W środku tympanonu jest monogram Franciszka Chełkowskiego – pierwszego właściciela Śmiełowa z tej rodziny.

Rezydencja śmiełowska wkomponowana została w malowniczo ukształtowany krajobraz z wieloma otwarciami widokowymi. Na północ i wschód od pałacu powstał park o powierzchni 14 ha z czytelnym układem serpentynowatych ścieżek i starym korytem Lutyni, z wyspą oraz trzema mostkami, stanowiący miniaturę ogrodu angielskiego. Przy pałacu znalazły z pocz. XIX wieku swoje miejsce liczne klomby ozdobne, różanka, skalniak, gaj, ogród kuchenny, sad. W parku znalazły także swe miejsce: pawilon na wyspie, domek myśliwski w części wschodniej zwanej „łozą”, oranżeria, winnica, huśtawka. W kompozycji parkowej ważne były otwierające się w wielu punktach widoki na okolicę. Zarówno przy spacerze jak i podczas pływania łodzią (gondolą?) po Lutyni, uderzało szczególnie udane połączenie ekonomicznych pożytków z wykwintnością całego założenia, określonego w 1875 roku jako park „uroczej piękności”. Na obszarze parku można podziwiać ciekawe grupy pomnikowych drzew: dębów, modrzewi, olch i lip, a także przeróżnych krzewów. Można podziwiać także aleję lipowo-grabową i szpaler grabowy oraz sad zwany gaikiem ze starymi odmianami drzew owocowych. Park stał się przez to siedliskiem wielu gatunków ptaków. W „Ogródku Zosi” znalazły miejsce uprawa tradycyjnych ziół oraz rzeźba „Żniwiarki” z 1930 roku (aut. Stanisław Jackowski). Przy zrekonstruowanym w 1970 roku pomniku Adama Mickiewicza (pomnik postawiono w 1931 roku) zwraca uwagę unikatowy monument poświęcony dębowi Mickiewicza.

Rezydencję śmiełowską dopełnia zabudowa podwórza folwarcznego, usytuowanego na zachód od pałacu i parku. Budynki stajni i spichlerza otrzymały wg projektu Stanisława Zawadzkiego klasycystyczne formy. Elewacje artykułowane są pilastrami z ozdobnie zwieńczonymi głowicami i oknami zamkniętymi półkolem. Obiekty mimo upływu czasu nadal są użytkowane, chociaż częściowo zostały przekształcone ich elewacje oraz wnętrze. Zmieniono także pokrycie dachu na eternit falisty. Pierwotnie dachy budynków kryte były dachówką ceramiczną.

Zabytek dostępny. Zwiedzanie wnętrz muzealnych w godz. pracy muzeum; park dostępny.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 14-12-2017 r.