Głównym elementem obrony w tym systemie fortyfikacji były baszty i wykusze, płasko zwieńczone mury służyły zaś obronie biernej - inaczej niż w większości miast Królestwa Polskiego, w których mur zakończony krenelażem był dodatkowo podstawą obrony czynnej. Zespół murów miejskich w Słupsku ma wyjątkową wartość naukowo-historyczną.

Historia

W 1310 r. Słupsk otrzymał z rąk margrabiów brandenburskich przywilej lokacyjny, być może nawet relokacyjny, istnieją bowiem hipotezy, że miasto lokował na prawie lubeckim w 1265 r. książę Świętopełk II. Po 1325 r. wokół miasta zaczęto wznosić trwałe mury z kamienia i cegły, mające zastąpić wcześniejszą palisadę. W pierwszej kolejności powstały dolne partie trzech miejskich bram: Młyńskiej (od wschodu), Nowej (od zachodu), Holsztyńskiej (od północy). Później bramy podwyższono o dodatkowe kondygnacje. Do 1374 r. wzniesiono większość murów od północy, zachodu i południa. Na pocz. XV w. powstały mury wzdłuż rzeki Słupi, wraz z basztą Czarownic, w poł. XV w. wzniesiono przedbramia bram Holsztyńskiej i Nowej. W 1507 r. książę Bogusław X wybudował zamek w ciągu murów od strony południowo-wschodniej. W XVII w. wprowadzono ważne zmiany w systemie umocnień miejskich - odbudowano zniszczone odcinki murów i wałów, następnie przystąpiono do wznoszenia nowożytnego systemu obronnego, składającego się z trzech bastionów i dodatkowych wałów ziemnych. Około poł. XVII w. baszta Czarownic pełniła funkcję więzienia dla kobiet posądzonych o czary. Z archiwalnych planów Słupska wynika, że w XVIII w. mury wraz z zespołem bram Nowej i Holsztyńskiej istniały w całości i do schyłku XVIII w. zabudowa miejska właściwie mieściła się w ich obrębie. W XIX w., zwłaszcza w 2. poł. tego stulecia, wraz z rozwojem przestrzennym miasta obwarowania stały się przeszkodą i zaczęto likwidować znaczne fragmenty umocnień od strony północnej i zachodniej. W 1834 r. rozebrano basztę Prochową, w 1867 r. - bramę Holsztyńską, jednocześnie znikł ciąg murów wzdłuż ob. ul. H. Sienkiewicza, do lat 60. XIX w. całkowicie zniwelowano nowożytne bastiony i wały, zakładając w ich miejsce reprezentacyjne planty z ciągiem promenad i zieleńców. Pozostałe mury obudowano domami, a zachowane dwie bramy, Nową i Młyńską, przystosowano do nowych funkcji. Baszta Czarownic w ciągu XIX w. służyła kolejno jako mieszkanie, stajnia, więzienie dla jeńców francuskich, magazyn. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległy kolejne fragmenty średniowiecznych umocnień. Partie murów, które ocalały, zostały po wojnie objęte ochroną i są pieczołowicie restaurowane.

Opis

Zespół murów z bramami, basztami i wykuszami otaczał zamkniętym obwodem średniowieczne miasto lokacyjne, które leżało po wschodniej stronie rzeki Słupi, między ob. ul. H. Sienkiewicza, A. Łajming, Władysława Jagiełły i Zamkową. Mury i baszty gotyckie. Mury miejskie opierały się na czytelnym do dziś trapezowym kształcie - najdłuższy, wschodni odcinek (od kościoła św. Mikołaja do wysokości bramy Młyńskiej) prowadził wzdłuż Słupi, kolejne odcinki biegły równolegle do ob. ul. Zamkowej, Władysława Jagiełły, A. Łajming, Murarskiej i zamykały obwód, dochodząc przez nieistniejącą bramę Holsztyńską (na zamknięciu ul. Grodzkiej) do kościoła św. Mikołaja. Zespół umocnień wzniesiony z cegły gotyckiej (w wątku wendyjskim lub polskim) na kamiennym fundamencie. Fundamenty i mury po zewnętrznej stronie z reguły zwężają się ku górze. Grubość muru ok. 1 m, wysokość w najwyższych partiach ponad 6 m, zwieńczenie muru płaskie, w wielu miejscach widoczne przemurowania i uzupełnienia. Baszty oparte na rzucie prostokąta, nieco wysunięte przed lico muru i otwarte od strony miasta. Obwód całości murów, łącznie z basztami i bramami, wynosił ok. 2,4 km, do dziś przetrwało nieco ponad 430 m muru w trzech fragmentach.

Fragment murów w rejonie ul. Władysława Jagiełły i Zamkowej (ok. 115 m) wzniesiono w pierwszym etapie budowy umocnień w latach 1348-1385. Przedzielony ul. Dominikańską na dwie części: część północną, długości ok. 70 m, składającą się z trzech baszt i trzech odcinków muru, i część południową, długości ok. 45 m, złożoną z baszty, podwójnej przypory narożnej i dwóch odcinków muru. Szerokość prostokątnych baszt wynosi ok. 6,5 m lub 4 m - w ścianach czołowych baszty mają po kilka wnęk ze szczelinami strzelniczymi. Przypory o szerokości ok. 2,0 m i głębokości u podstawy ok. 2,4 m.

Fragment muru przy ul. F. Nullo pochodzi z drugiego etapu budowy w latach 1410-1415, ma ok. 155 m długości i składa się z czterech odrębnych odcinków. Najdalej na północ jest wysunięty krótki odcinek z pozostałością baszty Więziennej, opartej na rzucie koła i zrekonstruowanej w 1977 r. do wysokości nieco powyżej fundamentów. Kolejny odcinek to krótki, wolno stojący segment muru z widocznymi w dolnej partii fragmentami dwóch łęków konstrukcyjnych. Następny odcinek to pouzupełniane współcześnie relikty w formie niskiego muru między dwiema kamienicami. Ostatni odcinek, zawierający basztę Czarownic, dochodzi do kanału Młyńskiego - mur ma obniżoną wysokość do ok. 3 m i niektóre partie mocno przemurowane. Widoczne łuki konstrukcyjne, wsparte na dole na kamiennym fundamencie, od strony miasta dodatkowo odsadzki, na których opierały się ganki. Baszta Czarownic oparta na planie prostokąta domkniętego półkoliście po zewnętrznej stronie murów i pierwotnie otwartego w kierunku miasta, trójkondygnacyjna, nakryta wysokim dachem dwuspadowym o szczycie zamkniętym po stronie wschodniej dachem półstożkowym. W latach 70. XX w., podczas odbudowy zniszczonej w czasie wojny baszty, wprowadzono nowe rozwiązanie elewacji zachodniej - ściana nad przyziemiem w lekkiej konstrukcji stalowej jest całkowicie przeszklona, co pozwoliło wprowadzić nową funkcję galerii artystycznej.

. Fragment muru przy d. kościele św. Mikołaja tworzy linię nieregularnego łuku długości ok. 165 m. W tym ciągu murów wysokości ok. 5-7 m znajdują się cztery baszty (prostokątne, otwarte od strony miasta), dwie półbaszty i pięć łączących je odcinków muru. Ściany baszt są pionowe, mur od strony zewnętrznej jest zbieżny ku górze. W północnym odcinku muru widoczne wykute otwory strzelnicze.

Zabytek dostępny. Obiekt publiczny, dobrze widoczny w krajobrazie miejskim.

Oprac. Teofila Lebiedź-Gruda, OT NID w Gdańsku, 14.07.2014 r.