połowy XI w. do 2. połowy XII w. Jednocześnie jeden z najstarszych ocalałych obiektów sakralnych w skali kraju. O jego wartości historycznej, artystycznej i naukowej świadczy stan zachowania substancji zabytkowej z XII w., w tym czytelna, zasadniczo nieprzekształcona bryła oraz rzut.

Historia

Kościół, pełniący pierwotnie funkcję świątyni grodowej, wzniesiono przypuszczalnie na początku XII w. z fundacji możnowładcy śląskiego Piotra Włosta Dunina herbu Łabędź, palatyna Bolesława Krzywoustego. Pierwotnie zasadniczo nie odbiegał od formy zachowanej do czasów współczesnych, przy czym wiadomo, że w zachodniej części nawy znajdowała się empora. W 2. połowie XIII w., po nadaniu praw miejskich przeniesionej na północ osadzie, funkcje parafii przejął kościół pw. św. Macieja Apostoła. Wiadomo, że przypuszczalnie w XVII w. pierwotny strop belkowy nad nawą zastąpiony został sklepieniem kolebkowym, co z kolei wpłynęło na konieczność wzmocnienia ścian zewnętrznych skarpami. W ramach prac prowadzonych w 1696 r. podwyższono oba szczyty kościoła, wymieniono konstrukcję dachową i wzniesiono barokową sygnaturkę, a od frontu dobudowano kruchtę. W takiej formie kościół przetrwał do 1945 r. Na początku XIX w. na mocy rozporządzenia króla pruskiego Fryderyka II w otoczeniu świątyni założono cmentarz przeniesiony z terenu otaczającego kościół pw. św. Macieja w centrum miasta. W trakcie prac konserwatorskich przeprowadzonych w latach 1947-1956 według projektu Zygmunta Gawlika m.in. zrekonstruowano zniszczone sklepienie kolebkowe, a ponadto usunięto elementy nowożytne, rozbierając XVII-wieczne skarpy, sygnaturkę i kruchtę. Ponadto odsłonięto pozostałości średniowiecznych i barokowych polichromii w apsydzie kościoła.

Opis

Kościół położony jest w znacznym oddaleniu na południe od lokacyjnego Siewierza, na obszarze dawnej osady targowej, przeciętej obecnie drogą krajową nr 1, w niedalekiej odległości od Czarnej Przemszy, w otoczeniu czynnego cmentarza parafialnego. Jest obiektem orientowanym, romańskim, murowanym z ciosów piaskowca. Składa się z prostopadłościennej nawy na planie prostokąta krytej wysokim dachem siodłowym, zamkniętej od wschodu niewielką apsydą. Wejście do kościoła, ulokowane od zachodu, zaakcentowane jest kamiennym, półkoliście zamkniętym, uskokowym portalem z gładką płytą tympanonu. Wnętrze nawy, przekryte wtórnym, zrekonstruowanym w XX w. sklepieniem kolebkowym, doświetlone jest trzema (od południa i północy) obustronnie rozglifionymi, romańskimi otworami okiennymi usytuowanymi w górnych partiach ścian. W zachodniej części nawy zachowały się ślady po kamiennej emporze, w tym odciski sklepień krzyżowym,  pilastry przyścienne oraz wspornik na ścianie zachodniej. Apsyda ołtarzowa, poprzedzona dwoma stopniami, wydzielona jest łukiem tęczowym w grubości muru oraz nieznacznym uskokiem podkreślonym lizenami. Jej wnętrze, kryte przesklepione sferyczną konchą podkreśloną u podstawy profilowanym gzymsem, doświetla niewielki romański, rozglifiono otwór okienny. W apsydzie zachował się oryginalny stipes ołtarzowy. Na ścianach apsydy odsłonięte są ślady polichromii datowanych na XII w. z motywami figuralnymi malowanymi  brunatnym konturem, w tym m.in. przedstawieniem Maiestas Domini i rzędem świętych, a także pozostałości późniejszych, figuralnych malowideł.

Dostęp do zabytku ograniczony. Kościół jest otwarty w dzień św. Jana Chrzciciela oraz w Dzień Zaduszny.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 13.11.2014 r.  

Bibliografia

• Dzieje sztuki polskiej, T. I: Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, M. Walicki (red.), Warszawa 1971, s. 755.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VI, woj. katowickie, z. 15: Powiat zawierciański, I. Rejduch-Samkowa, J. Samek (red.), Warszawa 1962, s. 16.
• Kubisa A., 860 lat kościółka p.w. św. Jana Chrzciciela w Siewierzu, Siewierz 2004.
• Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2001, s. 220-221.