Dźwignięty z ruin zachował późnobarokowy charakter.

Historia

W XVII w. zostało założone na gruntach wsi Dybków przez właścicieli tych dóbr, Sieniawskich, miasto Sieniawa, które uzyskało prawa miejskie w 1676 r. Równolegle z lokacją miasta, w latach 1664-1680 prowadzono z inicjatywy Mikołaja Hieronima Sieniawskiego prace przy budowie dworu osadzonego na sztucznie usypanym wzniesieniu z kamienno-ceglanymi fortyfikacjami bastionowymi, u podnóża którego rozmierzono kwaterowy ogród włoski. Przed 1709 r. wybudowano staraniem Adama Mikołaja Sieniawskiego na pd. od fortyfikacji i ogrodu niewielką siedzibę letnią, funkcjonującą początkowo jako budowla ogrodowa - pomarańczarnia, rozbudowaną w l. 1720-1727 wg projektu Giovanniego Spazzio. Rozbudowano wtedy także założenie ogrodowe, wybudowano oficynę przy pałacu oraz domek ogrodnika w zach. części ogrodu. Ogrody sieniawskie spełniały wówczas, oprócz swej niewątpliwej funkcji ozdobnej, także rolę gospodarczą, zaopatrując stoły właścicieli w cytrusy i hodowane w cieplarniach warzywa. W 1763 r. staraniem Adama Kazimierza Czartoryskiego i pod kierunkiem Joachima Hempla pałac powiększono o pawilony boczne. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej i konfiskacie pałacu w Puławach do Sieniawy przeniesiono główna siedzibę rodu Czartoryskich. Założono wtedy romantyczny park, w całości go ogrodzono a na osi głównego wejścia postawiono reprezentacyjną bramę wjazdową oraz kordegardy, w głębi parku dworek, tzw. pałacyk letni. W l. 1879-1892 miała miejsce nadbudowa pałacu nad pawilonami bocznymi, wg projektu Bolesława Podczaszyńskiego, w czasie której pałac zyskał neobarokową szatę. W XIX w. działał na pd.-wsch. od założenia pałacowego rozbudowany folwark, zachowały się spichrz, stajnia-wozownia i powstała w pocz. XX w. rządcówka. Podczas I wojny światowej całe założenie uległo dewastacji, pałac nie nadawał się do zamieszkania. Czartoryscy zamieszkali w wybudowanym na terenie parku drewnianym pałacyku letnim, a w l. 30. XX w. przystąpiono staraniem Augusta Czartoryskiego do odbudowy pałacu. Remont przerwała II wojna światowa. Po jej zakończeniu pałac pozostawał w ruinie. W l. 80. XX w. założenie pałacowe zostało przejęte przez zakłady Iglopol i wyremontowane, pałac . Od lat 90. XX w. w rękach Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa przeszło proces całościowej rewaloryzacji. Dziś funkcjonuje jako hotel i ośrodek szkoleniowy.

Opis

Zespół pałacowy ulokowany jest w pd. części Sieniawy, na terenie płaskim, na pd.-wsch. od rynku miejskiego, z wjazdem z drogi krajowej nr 870 do Jarosławia. Złożony jest z następujących elementów: pałacu, oficyny, pawilonu, dwóch kordegard, pałacyku letniego, stajni-wozowni, spichlerza, domu zarządcy folwarku, domu ogrodnika, ogrodzenia z bramą, pozostałości fortyfikacji i parku.

Pałac ulokowany jest w środkowej części założenia, na zakończeniu głównej osi prowadzącej od bramy głównej, frontem zwrócony na pn. W wyniku rozbudów zyskał rzut zbliżony do prostokąta, symetryczny, z obustronnym ryzalitem na osi i dwoma bocznymi oraz symetrycznym układem wnętrz, zdominowanym przez obszerną ośmioboczną salę poprzedzoną westybulem. Jego rozczłonkowana bryła jest w części środkowej parterowa przekryta dachem dwuspadowym od frontu i mansardowym od pd., z dwuspadowymi zadaszeniami nad ryzalitami, ramowana przez piętrowe pawilony przekryte dachami mansardowymi, z rozmieszczonymi w nich niewielkimi lukarnami. Pałac wymurowano z cegły, jego dachy pokryte są blachą miedzianą. Elewacje dłuższe są siedemnastoosiowe, krótsze pięcioosiowe, artykułowane rytmem płaskich pilastrów toskańskich na wysokich postumentach. Oś dłuższych elewacji podkreślona jest przez trzyosiowe ryzality z trójkątnymi szczytami i okulusami pośrodku oraz dodatkowo przez ryzality boczne, piętrowe, o zaokrąglonych narożnikach. Elewacje zdobią ponadto profilowane obramowania okienne, nadokienniki i gzymsy.

Oficyna pałacowa usytuowana jest w sąsiedztwie pałacu, na wsch. od niego. Wybudowana na rzucie prostokąta, podpiwniczona, parterowa z użytkowym poddaszem, o prostej bryle przekrytej dachem czterospadowym z wtórnymi lukarnami w formie powiek, z rytmem okien w elewacjach, ozdobiona została skromną dekoracją w postaci boniowania ścian wysokich piwnic i gzymsu wieńczącego.

Pawilon to niezwykle elegancki w wyrazie, nawiązujący do architektury pałacu, budynek położony przy pn. granicy parku. Wybudowany został na rzucie ośmioboku, w formie masywnego, parterowego graniastosłupa przekrytego wielobocznym dachem mansardowym z lukarnami w każdej z ośmiu połaci, wymurowany z cegły, z blaszanym pokryciem dachowym i dekoracją w postaci narożnych pilastrów podtrzymujących profilowany gzyms oraz profilowanych obramień otworów okiennych i drzwiowych.

Kordegarda tzw. biała towarzyszy głównej bramie wjazdowej do założenia, od strony pn. jej architektura nawiązuje do estetyki pałacu. Wybudowana została na rzucie prostokąta z zaoblonymi narożnikami, jako budynek o prostej, parterowej bryle, przekrytej dachem dwuspadowym, wymurowany z cegły, z dachem pokrytym dachówka ceramiczną. Jej ozdobę stanowią elewacje artykułowane rytmem płaskich pilastrów podtrzymujących profilowany gzyms oraz rozmieszczone pomiędzy nimi otwory okienne i drzwiowe zakończone półkolem w profilowanych obramieniach.

Kordegarda tzw. czerwona to prosty budynek, niewielkich rozmiarów, towarzyszący zachodniej bramie do założenia. Wybudowany został na rzucie prostokąta, jako obiekt parterowy, przekryty dachem dwuspadowym, o ceglanych, nietynkowanych ścianach i pokryciu z dachówki ceramicznej, dekorowany jedynie obramieniami z boni, podokiennikami i nieznacznym gzymsem ceglanym.

Pałacyk letni wybudowany został we wschodniej części parku, w odległości ok. 170 m od pałacu, na rzucie prostokąta, z trzema gankami od pn., pd. i zach., jako częściowo podpiwniczony, parterowy, z poddaszem użytkowym, o prostopadłościennej bryle urozmaiconej od frontu portykiem kolumnowym, od północy werandą a od pd. zabudowanym gankiem, przekryty dachem łamanym, tzw. polskim z lukarnami. Budynek postawiono z drewna w konstrukcji zrębowej, pokrytego tynkiem,. połacie dachu pokryto dachówką ceramiczną. Portyk z czterema kolumnami nadaje temu budynku charakteru dworu polskiego.

Stajnia - wozownia umiejscowiona jest w pd.-wsch. części założenia, na terenie folwarku. Wybudowana została na rzucie wydłużonego prostokąta, złożonego z trzech członów, z lekko zryzalitowaną od frontu (od zach.) częścią środkową. Jego parterowa bryła składa się z trzech segmentów: środkowego wyższego przekrytego dachem czterospadowym i bocznych niższych a dachami dwuspadowymi, w których umieszczono niewielkie lukarny. Budynek wymurowano z cegły, w środkowej części od frontu nie tynkowanej, dachy pokryto dachówka ceramiczną. Elewacje dłuższe są wieloosiowe, środkowy człon od frontu siedmioosiowy, z symetrią zaakcentowaną wysokim wejściem głównym i rytmem okien podkreślonych, podobnie jak w pozostałych częściach, ceglanymi nadprożami.

Spichrz umiejscowiony jest na terenie folwarku, w niewielkiej odległości od stajni-wozowni. Wybudowany na rzucie prostokąta, podpiwniczony, piętrowy, z użytkowym poddaszem, przekryty dachem naczółkowym, wymurowany z cegły, z dachówką ceramiczną w pokryciu dachu, ozdobiony został płaskim gzymsem międzykondygnacyjnym i skromnymi nadokiennikami.

Dom zarządcy wybudowany został na terenie folwarku, na rzucie prostokąta, z gankiem od pd., jako budynek parterowy, przekryty dachem czterospadowym, z sześciokolumnowym gankiem przekrytym zadaszeniem dwuspadowym. Wybudowany z drewna z konstrukcji zrębowej, szalowany z zewnątrz deskami z listwowaniem, z dachówką ceramiczną w pokryciu dachu i skromną dekoracją w postaci ozdobnie nacinanych filarów ganku i finezyjnie wycinanej, drewnianej balustrady.

Dom ogrodnika wybudowany został w zach. części parku, na rzucie prostokąta z zaoblonymi narożnikami, jako obiekt o prostopadłościennej bryle urozmaiconej portykiem wspartym na dwóch filarach. Wymurowany z cegły, pokryty dachówką ceramiczną, dekorowany jest rytmem płaskich pilastrów toskańskich, pomiędzy którymi rozmieszczono okna i drzwi oraz dekoracyjne płyciny z profilowanych listew, profilowanymi obramieniami okiennymi, gzymsami i okulusami w szczytach.

Ogrodzenie zachowane jest fragmentami, jako pełny ceglany mur. Głowna brama wjazdowa na teren parku wybudowana została w pn. kurtynie ogrodzenia jako dwa filary, o zaoblonych narożnikach, tynkowane, z narożnymi pilasterkami, zwieńczone gzymsem i kamienna wazą. Brama boczna przy kordegardzie czerwonej ramowana jest czworobocznymi, ceglanymi filarami, zwieńczonymi gzymsem. W obu bramach wypełnienie stanowią skrzydła z kutych prętów stalowych.

Pozostałości fortyfikacji wcześniejszego założenia znajdują się poza granicami ogrodu, pomiędzy założeniem pałacowym a zabudową miasta, po pn. i zach. stronie jezdni. Zachowały się jako relikty ceglanego oblicowania bastionów pd. i kurtyn pd. i wsch., z kilkoma ceglanymi kazamatami wewnątrz nasypów ziemnych.

Park przypałacowy zawiera rozplanowanie z dwóch etapów funkcjonowania ogrodów. Część położona pomiędzy pałacem z reliktami fortyfikacji bastionowych kryje geometryczne ogrody francuskie, pod które zniwelowano teren wcześniejszych ogrodów towarzyszących ufortyfikowanej siedzibie. Po latach stopniowej degradacji zostały odtworzone w XXI w. kwatery ogrodowe będące w XVIII w. parterami kwiatowymi. Czytelne są też relikty rzędowych nasadzeń, głównie lip, ze śladami dawnych cięć, pozostałości dawnych szpalerów. W pozostałej części parku, z czasu przekształceń w duchu krajobrazowym, zachowały się rozplanowane swobodnie grupy drzew o składzie zbliżonym do naturalnych zbiorowisk roślinnych.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Mieści ośrodek hotelowo - konferencyjny.

Oprac. Barbara Potera, NID OT Rzeszów, 06-07-2015 r.