Obiekt należący do bytomsko-siemianowickiej linii rodziny Henckel von Donnersmarcków (główna siedziba rodu).

Historia

Zespół pałacowo-parkowy w Siemianowicach Śląskich tworzyły: pałac, oficyny, domy urzędników, zabudowania folwarczne i gospodarcze oraz okazały park. Kompleks został powiązany z otaczającym krajobrazem za pomocą wytyczonych połączeń komunikacyjnych. Początkowo właścicielami siemianowickich dóbr była rodzina Mieroszewskich (XVII w.), następnie Kasper Hunter von Grandon (2 poł. XVII w.), a od 1 poł. XVIII w. (do pocz. XX w.) rodzina Henckel von Donnersmarcków. Od XX w. obiekt należał do Naczelnej Dyrekcji Kopalń firmy „Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laura Spółka Akcyjna Górniczo-Hutnicza”, Koncernu Zjednoczone Huty Królewska i Laura, Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laura Spółka Akcyjna Górniczo-Hutnicza, Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych S.A. oraz Kopalni Węgla Kamiennego „Siemianowice”. Współcześnie stanowi on własność Gminy Siemianowice Śląskie. Samo założenie zieleni współtworzące zespół rezydencjonalny, ukształtowano przypuszczalnie w kon. XVIII lub 1 poł. XIX w. Przekomponowano je w 2 poł. XIX w. W XX w. obiekt uległ przekształceniu – obecnie pełni on funkcję głównie parku miejskiego.

Opis

Sam park zlokalizowany jest w obrębie ul. Parkowej (od południa), Fryderyka Chopina (od wschodu) i Dworskiej (od północy). Od zachodu jego granice wyznacza linia zabudowy. Historycznie – jest to obiekt o charakterze reprezentacyjnym, towarzyszący siemianowickiej rezydencji. W 1 poł. XX w. jego powierzchnia oscylowała w granicach 20 ha (obecnie wynosi ok. 18 ha).

Początkowo założenie najprawdopodobniej przybrało postać ogrodu geometrycznego, przekształconego następnie w park w stylu swobodnym, w jego odmianie krajobrazowej. Największy rozwój obiektu przypada na XIX i pocz. XX w., kiedy to należał on do bytomsko-siemianowickiej linii rodziny Henckel von Donnersmarcków. W okresie tym zieleń (obecna głównie pod postacią drzew, w tym ich grup), otaczała pałac i zabudowania gospodarcze w północnej, południowej i środkowej części. W części północnej, w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu znajdowały się także ogrody użytkowe i sad. W kierunku północno-wschodnim względem pałacu, usytuowane były natomiast tereny przeznaczone do hodowli koni (wraz z towarzyszącym im maneżem). Wejściom do pałacu towarzyszyły urządzone dziedzińce.

W skład kompozycji parkowej wchodziły także zbiorniki wodne. Staw o swobodnym narysie linii brzegowej zlokalizowano w południowo-zachodniej części. Przypuszczalnie w jego sąsiedztwie znajdował się też drugi obiekt (na co wskazują informacje zawarte w materiałach archiwalnych), którego obecności nie potwierdzają jednak opracowania kartograficzne. Dzisiaj, na terenie parku widoczny jest natomiast niewielki zbiornik (o pow. ok. 0,06 ha), usytuowany w jego południowym fragmencie.

Układ komunikacyjny w parku utrzymany był w stylu swobodnym (brak informacji na temat pierwotnego rozplanowania przebiegu dróg). Ścieżki zlokalizowane w obrębie ogrodów użytkowych przybierały z kolei postać geometryczną, wyznaczając równocześnie położenie poszczególnych kwater, przeznaczonych do uprawy warzyw. W północno-wschodnim fragmencie obiektu obecna była aleja, prowadząca do folwarku. Prostokreślny przebieg posiadała też droga dojazdowa łącząca część reprezentacyjną z gospodarczą i trasa wytyczona w kierunku sąsiadującej z obiektem bażantarni. Wjazd na teren założenia możliwy był z trzech stron: od północy, wschodu i zachodu. Współcześnie komunikacja w obiekcie nadal posiada swobodny charakter (w południowym fragmencie). Zachowany został także regularny przebieg alei oraz przywołanej drogi dojazdowej, zapewniającej połączenie części reprezentacyjnej z gospodarczą. Zatarciu i zniekształceniu uległy natomiast połączenia komunikacyjne znajdujące się w północnym fragmencie parku.

Roślinność w obrębie założenia kształtowano w sposób nawiązujący do rozwiązań naturalistycznych (tj. w sposób swobodny). W zależności od danej fazy rozwojowej, w obiekcie zmieniały się kształty (zarys) oraz ilość wnętrz ogrodowych (w ślad za tym korekcie ulegał też przebieg układu komunikacyjnego, cały czas pozostając jednak utrzymanym w stylu swobodnym). Podstawę kompozycji zieleni stanowiły jednak zwarte grupy drzew, którym towarzyszyły przestrzenie trawiaste (polany). Istotnym składnikiem programu stały się również nasadzenia alejowe oraz szpalery. Budowano je przy użyciu wysokich drzew, a ich obecność miała na celu podkreślenie poszczególnych fragmentów układu komunikacyjnego (głównych dróg prowadzących do pałacu i w stronę folwarku). Występujące w założeniu wnętrza o charakterze reprezentacyjnym (wspomniane dziedzińce), podkreślano za pomocą grup krzewów i roślin szczepionych na pniu, dla których tło stanowiły powierzchnie strzyżonych trawników. Ściany poszczególnych elewacji pałacu (zwłaszcza ich dolne partie) porośnięte były pnączami.

Pod względem historycznego doboru gatunkowego, w parku przeważały drzewa z rodzaju Acer (klon), Aesculus (kasztanowiec), Carpinus (grab), Fraxinus (jesion), Platanus (platan), Populus (topola), Quercus (dąb) i Tilia (lipa). Obecne były także krzewy, takie jak: Philadelphus (jaśminowiec), Prunus (migdałek), Rhododendron (różanecznik) i Syringa (lilak). Współcześnie strukturę obiektu tworzą natomiast głównie drzewa i krzewy, do których należą: Acer platanoides (klon pospolity), Acer pseudoplatanus (klon jawor), Aesculus hippocastanum (kasztanowiec biały), Berberis sp. (berberys sp.), Betula pendula (brzoza brodawkowata), Carpinus betulus (grab pospolity), Chamaecyparis sp. (cyprysik sp.), Cornus sp. (dereń sp.), Junipereus sp. (jałowiec sp.), Larix decidua (modrzew europejski), Magnolia kobus (magnolia japońska), Picea sp. (świerk sp.), Prunus sp. (wiśnia sp.), Pyrus sp. (grusza sp.), Quercus sp. (dąb sp.), Rhododendron (różanecznik sp.), Robinia pseudoacacia (robinia akacjowa), Rosa sp. (róża sp.), Sambucus nigra (bez czarny), Salix sp. (wierzba sp.), Symphoricarpos sp. (śnieguliczka sp.), Taxus baccata (cis pospolity), Thuja occidentalis (żywotnik zachodni), Tilia sp. (lipa sp.), Ulmus sp. (wiąz sp.).

Obecnie park pełni funkcję urządzonej zieleni miejskiej. Oprócz zachowanych w nim historycznych budynków (w tym pałac, oficyna mieszkalna, portiernia, spichlerz– teraz Muzeum Miejskie) dostrzega się obecność nowych, współczesnych elementów (jak amfiteatr, place zabaw, obiekty małej architektury pod postacią ławek, oświetlenia, koszy na śmieci). Północne fragmenty założenia uległy niewłaściwym przekształceniom (w wyniku wybudowania bloków mieszkalnych, garaży – teren dawnego folwarku i ogrodnictwa) oraz zatarciu (ogrody użytkowe, sad).

Park – obiekt częściowo dostępny przez cały rok (park miejski), poszczególne działki (nieruchomości związane z pałacem) stanowią własność prywatną – obecnie brak możliwości wstępu;

Pałac – własność prywatna (budynek remontowany) – obiekt częściowo dostępny z zewnątrz.

Opr. Bożena Łebzuch-Wach, PT NID w Katowicach, 23-06-2023 r.

Bibliografia

• Derus M., Rezydencje siemianowickie, [w:] „Siemianowicki Rocznik Muzealny”, Siemianowice Śląskie 2005, nr 3, s. 38-44.
• Dreścik G., Siemianowice Śląskie. Założenie pałacowo-parkowe Hencklów von Donnersmarck, dokumentacja historyczna. Część 1, Kraków 1987, Archiwum Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach, sygn. 3069/VII, s. 10-11.
• Dreścik G., Siemianowice Śląskie. Założenie pałacowo-parkowe. Dokumentacja naukowo-historyczna. Część 2. Studium parku, Kraków 1987, Archiwum Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach, sygn. 3071/VII, passim.
• Kirkor-Kiedroniowa z Grabskich Z., Wspomnienia. Część III. Lata 1920-1932 oraz wspomnienia i notatki pisane w czasie Powstania Warszawskiego, Kraków 1989, s. 299.