połowy XIX wieku, o cechach późnoklasycystycznych.

Historia

Były zakład walcowni i pudlingarni jest jednym z zabytków techniki, która od wieków rozwijała się w regionie, dzisiaj zwanym świętokrzyskim. W północnej części regionu, określanej obecnie jako Staropolski Okręg Przemysłowy lub Zagłębie Staropolskie, powstawały kopalnie rudy, wielkie piece, zakłady obróbki żelaza, wytwórnie narzędzi i uzbrojenia. Planowe uprzemysłowienie rozpoczęło się po 1815 roku, już w zaborze rosyjskim, głównie dzięki działalności S. Staszica, X. Druckiego-Lubeckiego i Banku Polskiego. I właśnie z tego okresu pochodzi zakład w Sielpi. Zaplanował go już  w 1818 roku Stanisław Staszic. Budowę rozpoczęto w 1821 roku i kontynuowano do 1841 roku. Powstały wówczas: zbiornik energetyczny (na rzece Czarnej), kanał roboczy, hale produkcyjne, budynek administracyjny, budynki pomocnicze i gospodarcze, szpital fabryczny, dom mieszkalny dla urzędników i przyfabryczne osiedle robotnicze - prawdopodobnie według planów budowniczego Karola Knake, z urządzeniami technologicznymi projektowanymi przez zagranicznych specjalistów (m.in. turbinę projektował Filip de Girard). Wyposażenie mechaniczne zakładu powstało zapewne w Rejowie, Starachowicach i w Białogonie. W 1904 roku zakład przeszedł w ręce prywatne, a od 1921 roku stał nieczynny. W 1934 roku został uznany za zabytek sztuki inżynierskiej, co było pierwszą w kraju decyzją o uznaniu i ochronie zabytku techniki. Urządzono tu lokalne Muzeum Techniki i Przemysłu Hutniczego. W czasie II wojny światowej zakład został zdewastowany i ograbiony przez Niemców z wyposażenia. Po wojnie, po reaktywowaniu dawnego Muzeum Przemysłu jako Muzeum Techniki, zakład w Sielpi, stopniowo remontowany i porządkowany, został ustanowiony jego placówkę terenową - w 1962 roku otwarto tu Muzeum Zagłębia Staropolskiego. W dawnych halach walcowni i pudlingarni zgromadzono oraz wyeksponowano maszyny i urządzenia wycofywane z produkcji z okolicznych zakładów metalurgicznych. Stary system hydroenergetyczny został zniszczony podczas powodzi w 1937 roku; w latach 60-tych XX wieku odbudowano zbiornik z przeznaczeniem na cele retencyjne i rekreacyjne, groblę, nowy jaz ulgowy i wykonano przepust roboczy (do wewnętrznego układu energetycznego).

Opis

Zespół zabudowy położony jest po zachodniej stronie drogi Kielce - Końskie, biegnącej po koronie grobli. Po stronie wschodniej znajduje się zbiornik wodny (pierwotnie dwa zbiorniki) piętrzący wodę na rzece Czarnej. Zespół składa się z zabudowań zakładu (w tym wewnętrznego układu energetycznego) i z domów osiedla przemysłowego. Budynki fabryczne i osiedlowe rozplanowane zostały w formie regularnego, klasycystycznego założenia na dwóch sąsiadujących ze sobą i sprzężonych, prostokątnych placach. Plac fabryczny (północny) graniczy poprzez zabudowę budynkami użytkowymi (administracyjnym, szkoły i domem mieszkalnym urzędników) z placem południowym (osiedlowym, zwanym rynkiem). Dodatkowego waloru relacjom przestrzennym nadaje uliczka osiedlowa wychodząca z placu - rynku w kierunku zachodnim i symetrycznie sytuowany dolny odcinek kanału roboczego, otwartego już poza ogrodzeniem zakładu. Główny budynek produkcyjny usytuowany jest na osi placu fabrycznego, którą wyznacza przebieg częściowo krytego kanału roboczego. Architektura walcowni ukształtowana jest pięcioma szczytami elewacji frontowej, ale wewnątrz prawie jednoprzestrzenna, z nawowym podziałem murowanymi arkadami na słupach i żeliwnymi kolumnami. Za tym budynkiem, usytuowane prostopadle, znajdują się dwie suszarnie drewna i dwie portiernie. Osiedle mieszkaniowe składało się z 29 domków rozwiązanych w dwóch typach - mniejsze (dla jednej rodziny) usytuowane wzdłuż placu osiedlowego oraz większe (dwurodzinne) usytuowane w południowej pierzei i wzdłuż uliczki zachodniej. Budynki te zostały poddane modernizacjom i przebudowom, w pewnej mierze jednak z zachowaniem historycznych gabarytów. Wszystkie budynki są murowane z kamienia łamanego, z uzupełnieniami i wstawkami ceglanymi oraz tynkowane. Dachy z reguły dwuspadowe (w części z naczółkami), o konstrukcji drewnianej; niegdyś kryte gontem, obecnie blachą, papą lub dachówką cementową.

Teren zakładu należy do Skarbu Państwa, w użytkowaniu Muzeum - dostępny w godzinach pracy placówki, teren osiedla należy do osób prywatnych

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, NID OT Kielce, 05.09.2014 r.

Bibliografia

• Koźminski K., Zagłębie Staropolskie w Kieleckiem, Warszawa 1955.
• Rey A., Zagadnienia energetyki wodnej w budownictwie przemysłowym Zagłębia Staropolskiego w I połowie XIX w., Kwartalnik Urbanistyki i Architektury, 1957, t.II. z.3-4.
• Krygier E., Ruszczyńska T., Katalog Zabytków Budownictwa Przemysłowego w Polsce, Wrocław - Warszawa 1958, t.II, z.1, powiat Końskie, s. 59-60.
• Radwan M., Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce, Warszawa 1963.
• Zieliński J., Staropolskie Zagłębie Przemysłowe, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.
• Wojewódzki R., Najważniejsze zabytki techniki powiatu koneckiego, Tradycje przemysłowe ziemi koneckiej, Kielce 1991, s. 51-61.
• Główka J., Hutnictwo i przemysł metalowy w Zagłębiu Staropolskim w okresie międzywojennym 1918-1939, Kielce 2012.