Związany z jedną z pierwszych szkół średnich nowego typu, wprowadzanych w nurcie kontrreformacyjnym przez zakon jezuitów. Był pierwszym  zrealizowanym w Małopolsce przykładem nowożytnego typu klasztoru z narożnymi, jakby pałacowymi pawilonami, przy czym złożony, specyficzny program jezuicki wtłoczony został, ze względu na usytuowanie, w niezbyt regularną bryłę. Wyjątkowość potężnej attyki polega na pomysłowym ukryciu za jej potężnym fryzem kondygnacji mieszkalnej.

Historia

Zabudowania jezuickie ufundowane były na terenie starego osadnictwa miejskiego z kościołem św. Piotra. Kolegium jezuickie, tzw. Collegium Gostomianum, ufundowane zostało w 1602 roku przez nawróconego na katolicyzm wojewodę poznańskiego i starostę sandomierskiego Hieronima z Leżenic Gostomskiego, przy pełnej akceptacji Kaspra Cichockiego kanonika kolegiaty i proboszcza kościoła św. Piotra. Jezuici z pierwszym przełożonym Janem Konarskim przybyli do Sandomierza w 1603 roku i osadzeni zostali przy XIV-wiecznym kościele parafialnym pw. św. Piotra, pierwotnie drewnianym z XII wieku. Pierwsza część kolegium wzniesiona według zatwierdzonych przez rzymskiego generała zakonu projektów w latach 1605 - 09 pod kierunkiem jezuickiego architekta księdza Michała Hintza. Budowa całości, z niewielkimi zmianami, zakończona została w 1615 roku, chociaż zapewne dopiero w 1638 roku ukończono pomieszczenia mieszkalne w kondygnacji osłoniętej dekoracyjną attyką. Z kolei następca księdza Cichockiego, ksiądz Mikołaj Leopoldowicz przeprowadził przebudowę kościoła z udziałem jezuickiego architekta Giacomo Briano, a założone w 1636 roku i opatrzone funduszem seminarium duchowne dla archidiakonatu sandomierskiego powierzył jezuitom. Ze względu na położenie obiektów na skarpie staromiejskiej i ruchy osuwiskowe, konieczne były działania zabezpieczające budowlę przez wprowadzanie murów oporowych. W latach potopu Szwedzi w kolegium urządzili szpital, a wycofując się w kwietniu 1656 roku i wysadzając zamek, spowodowali pożar miasta, w tym zabudowań jezuickich. Odbudowa, w czasie którego przebudowano dachy i częściowo zwieńczenia budynku, trwała kilkanaście lat. Także pożarem zniszczony kościół wraz z ołtarzem wielkim z obrazem św. Piotra został odnowiony i w 1677 roku przez biskupa Mikołaja Oborskiego poświęcony. Od kasaty zakonu jesienią 1773 roku zabudowania przeszły w zarząd Komisji Edukacji Narodowej, w części budynku umieszczone zostały  świeckie szkoły narodowe. Po pożarze w 1813 roku, opustoszały i zamieniony na magazyn kościół w 1823 roku został rozebrany, a skrzydło wschodnie kolegium odbudowane w latach 1820-1826 pod kierunkiem budowniczego Franciszka Reinsteina, początkowo z przeznaczeniem na pałac biskupi, ale ostatecznie zajmowane było przez różne instytucje i składy, popadając w ruinę. Kolejne remonty i przebudowy miały miejsce w latach 20-tych XX wieku, w związku z planami umieszczenia tu seminarium nauczycielskiego. W latach 80-tych rozpoczęto prace badawcze, potem remontowe i adaptacyjne, po których ukończeniu w 2001 roku przeniesiono tu sandomierskie liceum ogólnokształcące.

Opis

Dawne zabudowania jezuickie znajdowały się we wschodniej części miasta, na skraju sandomierskiej staromiejskiej skarpy. Budynek dawnego kolegium jezuickiego jest jedynym zachowanym elementem klasztoru, o dość nietypowym układzie, wynikającym z faktu położenia na skraju skarpy staromiejskiej oraz dość intensywnego zagospodarowania tej części miasta w czasie fundacji, łącznie z przejętym, dotychczas parafialnym kościołem św. Piotra. Zachowane skrzydło wybudowane zostało na rzucie wydłużonego prostokąta, z korytarzem i ciągiem sklepionych sal od wschodu. W północno - zachodnim narożu pawilonu północnego znajduje się owalna klatka schodowa, zachowana jedynie w dolnych kondygnacjach. Gmachy zwieńczone zostały kryjącą kondygnację mieszkalną attyką, dzieloną na przęsła opilastrowanymi filarkami z kulami, jedynie nad pawilonem północnym zastosowano barokowy szczyt. Elewacje pozbawione elementów dekoracyjnych, rozczłonkowane jedynie ciągami otworów okiennych. W elewacji południowej zwraca uwagę wmurowana tablica fundacyjna z 1602 roku oraz tablica poświęcona księdzu Jezuicie Gabrielowi Rzączyńskiemu, fizjografowi i prekursorowi zoologii w Polsce, w początkach XVIII wieku związanemu z sandomierskim seminarium. Na terenie dawnego cmentarza, przy kościele św. Piotra usytuowana jest późnobarokowa figura z 2. połowy XVIII wieku z kamienną rzeźbą św. jezuity, zapewne patrona misji Franciszka Ksawerego, figurami puttów i płomienistymi wazonami na narożnych filarkach. Pozostałe zabudowania jezuickie znane są jedynie z przekazów ikonograficznych i częściowych badań archeologicznych.

Obierkt dostępny z zewnątrz, wnętrze po uzgodnieniu z dyrekcją szkoły.

Oprac. Jerzy Zub, 18.12.2014 r.

Bibliografia

• Kieszkowski W., Kolegium jezuickie w Sandomierzu, (w:) Pamiętnik Koła Sandomierzan, Warszawa-Sandomierz 1936, s. 5-49.
• Miłobędzki A. Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980.
• Sito J., Prace rzeźbiarskie Tomasza Huttera (1696-1746) dla sandomierskich jezuitów (w:) Zeszyty Sandomierskie, nr 11, Sandomierz 2000, s. 2-10.
• Juszczyk M., Historia budynku i remontu, (w:) Collegium Gostomianum. Nauczyciele, uczniowie i ich szkoła w latach 1944-2002, Sandomierz 2002, s. 523-41.
• Paszenda J., Budowle jezuickie w Polsce XVI-XVIII w., t. 4, Kraków 2010, s. 299-314.